Uzay Gemileri Uçan Araçlarsa Neden “Vapur” Deniliyor?

Bilim kurgu eserleri oldukca uzun süre hakir görülmüş, üçüncü beşinci plana itilmiş, hakkı yenmiş eserlerdir. Türün kendisi de uzun süre -fantastik edebiyat ile birlikte- edebiyat çevrelerinden dışlanmıştır. Zira bilhassa 19. yüzyılda edebiyatın her alanında mühim eserler çıkmış olmasına karşın genel averaj Flash TV dizileri seviyesindeydi: Çoğunlukla dini ya da toplumsal mesajlar vermeyi amaçlayan, öykü örgüsü zayıf eserler ya da insanoğlunun ruhunu darlayan felaketler silsilesi. Sonuçta erkek evlatlarının kollarının mastürbasyon yapmasınlar diye kolları bağlanarak uykuya göndermiş olduğu bir manyaklık döneminden bahsediyoruz. 

O dönemde geleceği düşlemek bir çok şahıs için uzak bir düşünce olsa da, bilhassa Endüstri Devrimi’nin getirmiş olduğu atılım dalgası, edebiyatta da yansıma bulmuş ve bilim kurgu yazarları da kendilerini destekleyecek kitleler bulmaya başlamıştı. Bu adlardan önde gelen John Jacob Astor IV, bildiğimiz anlamıyla uzay gemisi terimini buluş edecekti. 

Kimdir bu John Jacob Astor IV?

Özetlemek gerekirse J.J. Astor olarak malum yazar, 1864 senesinde doğmuştu. Bu yazıda yazıyı okunabilir tutmak ve mevzudan sapmamak adına Astor’un yaşamını kısa tutacağız. Zira kendisi ABD’nın ilk monopolünün kurucusu, emlakçı, yatırımcı, İspanyol Amerikan Savaşı esnasında Yarbay rütbesiyle orduda bulunmuş bir asker; bisiklet freninden yosunların içinden kıymetli taşları ayıran bir makineye, yolları düzleştirmeye yarayan bir makineden türbin motorlarına pek oldukca icada da imza atmış bir mucitti. Bununla beraber da bir bilim kurgu yazarıydı. Titanik’te ölen en varlıklı insan olarak da kayıtlara geçti. 

Biz ise bu görkemli hayatından ziyade bilim kurgu yazarlığına odaklanacağız. 1894 senesinde 2000 yılını düşleyen yazar, Satürn ve Jüpiter’de yaşamı yazıya döktüğü A Journey in Other Worlds adlı eserinde, insanları taşıyan bir uzay aracını tasvir etti. Bu aracı tanımlamak için ise “Spaceship“, kısaca “Uzay Gemisi” ifadesini kullandı. 

Nasıl kısaca, uçan bir şeye bakıp “vapur” mi dedi?

Burada iki mühim nokta var: Birincisi, bilim kurguda daha ilkin uzaya giden araçlar hayal edilmişti. İkincisi, Wright Kardeşler’in havada süzülen iki plaka arasına taktıkları bir metal kafes üstüne motor takıp adını tayyare koymasına daha 9 yıl vardı. Tayyare da kitap yazıldığı sırada daha yeni buluş edilen bir sözcüktü. 

Uzay gemisi konsepti ilk olarak 1865 senesinde Jules Verne’in Ay’a Gezi adlı öyküsünde karşımıza çıkmıştı. Peş peşe yeterince kontrollü patlama ile Ay’a kadar gidebileceğini korumak için çaba sarfeden bu hikayede, aracı tanımlamak için Projectile sözcüğü kullanılmıştı. Fırlatılan şeylerin genel adı olan Projectile, bugün kullandığımız terminolojide daha oldukca rokete yakın. 

1879 senesinde ise Spaceship Earth terimi ortaya çıktı. Uzaygemisi Dünya olarak çevirebileceğimiz bu kavramın uzay gemisiyle alakası yoktu, içindeki kaynaklar kısıtlı şekilde uzayda yolculuğuna devam eden Dünya, iyi bakılması ihtiyaç duyulan ve korunması ihtiyaç duyulan gemimizdi. 1880 senesinde ise ismin tuttuğunu görüyoruz. Zira Pall Mail Gazette’de yazan bir yazar, Verne’in Projectile aracını tanımlarken Spaceship sözcüğünü kullanarak gazeteyi tarihe geçirmeyi de başarıyordu. 

J. J. Astor ise uzay gemisini bir sözcük haline getirip eserinin merkezine koyan ilk isim oldu. Uzay gemisi kavramıyla beraber başka pek oldukca fikri de tanımladı. İçindekileri içinde, dışındakileri haricinde tutan bu içi boş dev yapı, yazarın gözünde bir gemiyi çağrıştırıyordu. Bu yüzden de kavramları bulmak için denizcilikten bol miktarda faydalandı. İnsanların zihnine uzayda seyahat eden araçların adını uzay gemisi olarak yerleştirdi.

Denizcilikle uzayın ilişkisi uzay gemisi ile kısıtlı değil.

Bugün dünyanın dört bir yanında meydana getirilen uzay çalışmalarında kullanılan terimler dizgesi Amerikan terminolojisinden türetilmiştir. Uzay gemileriyle uzaya giden kişilere Türkçe olarak astronot diyoruz. Astronot sözcüğünün İngilizcesi olan Astronaut, sözcük olarak yıldız denizcisi anlamına gelmektedir. 

Bugün uzay gemileri için kullanılan pek oldukca kavram, mesela port (liman), kabin, güverte, küpeşte benzer biçimde kavramlar direkt denizcilikten geliyor. Aslen uzay gemilerini ve kullanılan öteki alanları düşündüğümüzde bu şekilde bir tercihte bulunulması oldukça düzgüsel. Zira işlevsel açıdan bakılınca benzerlik oldukca fazlaydı.