Ampulün Zamanı: Ampulü Kim İcat Etti?

İnternetten, bilgisayardan ve öteki pek fazlaca teknolojiden bahsediyoruz fakat bunlar elektrik olmasa anlam ifade etmeyen birer kavrama dönüşür. Bugün kullandığımız her aygıt elektrikle çalışır, ampullerle aydınlanırız ve hatta kullandığımız cihazlar bile içindeki minik ampuller yardımıyla bir ekrana haiz olur. Ampulü kim buluş etti sorusunun yanıtını pek fazlaca şahıs Thomas Edison olarak bilir sadece zamanı şu şekilde bir incelediğimiz karşımıza değişik yanıtlar çıkıyor.

Evet, Thomas Edison ampulün ve benzeri pek fazlaca aygıtın patentini alan kişidir. Sadece bu demek değil ki ampulü Edison buluş etti. 1879 senesinde patenti alınmış olsa bile aslen ampul ve elektrik sistemleri üstüne meydana getirilen emekler 1800’lü yılların ilk günlerinde başlıyor. Gelin tarihin tozlu sayfalarında birazcık kaybolalım ve bugün onsuz yaşamayı hayal bile edemeyeceğimiz ampulün tarihini yakından inceleyelim.

İlk ampul tuzlu su içindeki bakır tellerdi:

1800 yılına, İtalya’ya gidelim ve icat eden Alessandro Volta’nın laboratuvarına bir göz atalım. Alessandro Volta, kendi adını verdiği ergonomik bir elektrik üretme yöntemi bulmuştur. Volta; tuzlu suya batırılmış kartonlar, çinko ve bakır malzemelerden yapılmış diskler ve bu yığının iki ucuna bağlanmış bakır teller ile hem elektrik akımını iletiyor hem de azca da olsa ışık yaymayı başarıyordu. 

Alessandro Volta, İngiltere’deki Royal Society’ye bu çalışmasını bir mektupla anlattığı sıralarda İngiliz icat eden Humphry Davy, voltaik yığınlar ile kömür iyotlarını birbirine bağlayarak dünyanın ilk elektrik lambasını buluş etmişti. 1802 senesinde meydana gelen bu buluş Davy lambası olarak bilinir. Bu bir ilkti sadece evlerde kullanılamayacak kadar parlak bir ışık yaymış olduğu için yalnızca devrin çalışmalarında referans olarak kullanıldı. 

Ampul tasarımları giderek gelişiyor:

1840 yılına geldiğimizde İngiliz bilim adamı Warren de la Rue, bakır yerine platin filaman kullanılan bir ampul buluş etti fakat platin fazlaca pahalı olduğundan ticari olarak karşılık bulmadı. 1848 senesinde ise gene bir İngiliz olan William Staite, lambalardaki karbon çubuk hareketini düzenleyerek ömrünü uzatan bir mekanizma geliştirdi fakat bu mekanizmayı çalıştırmak için lüzumlu olan piller fazlaca pahalı olduğundan ticari olarak karşılık bulmadı.

1850 senesinde İngiliz kimyager Joseph Swan, önceki çalışmalardaki maliyet sorununu ortadan kaldıracak bir sistem buldu; platin yerine karbonize kağıt filamentler kullanmak. 1860 senesinde buluş etmiş olduğu ampulün patentini 1978 senesinde alan Swan, 1879 senesinde bu çalışmasını Newcastle’da tanıtmıştır. Filamanların oksijen bağını kesmek için vakumlu bir tüp kullanmıştır. Güzel bir lambadır sadece o dönem vakumlu tüp bugün olmasıyla birlikte kullanışlı bir ürün değildir.

Thomas Edison sahneye çıkıyor:

Tam bu aşamada adamımız Thomas Edison devreye giriyor ve Joseph Swan’in ampulündeki probleminin filamanlar bulunduğunu keşfediyor. Yüksek elektrik direncine haiz ince bir filaman buluş ederek fazlaca daha ergonomik bir ampul buluş ediyor. Daha azca bir akımla çalışan bu ampulü 1879 senesinde tanıtıyor. İkili içinde ilkin bir çekişme, sonrasında ise bir ortaklık başlıyor ve Edison-Swan United şirketini kuruyorlar.

1874 senesinde Kanadalı mucitler Henry Woodward ve Matthew Evans, nitrojen dolu bir cam silindir ve karbon çubuklardan oluşan bir ampulün patentini almak için epey uğraş verseler de sonunda bu icadı 1879 senesinde Edison’a sattılar.

Thomas Edison 1880 senesinde çalışmalarını ABD Birleşik Devletleri’ne taşıdı ve 1882 senesinde ilk elektrik üretim istasyonunu açtı. O dönem ABD’de William Sawyer ve Albon Man benzer biçimde pek fazlaca icat eden daha vardı sadece tek başlarına ayakta kalamayacaklarını anlayınca Edison’la birleştiler ve General Electric şirketini kurdular

Ampuller giderek daha ucuz, kuvvetli ve ergonomik olmaya başladı:

Thomas Edison hem ticari hem de siyasi olarak kuvvetli bir isimdi. Artık tüm amacı fazlaca daha ucuza üretebileceği ampuller geliştirmekti. Edison ve ekibi 3 binden fazla ampul tasarımı üstüne çalıştı. En verimli filamanı bulmak için de 6 binden fazla nebat üstünde hususi emekler yaptılar.

Ekibin emekleri netice verdi ve sonunda karbonize edilmiş bir bambu filamanı geliştirdiler. Bu filaman 1200 saatten daha uzun süre yanabiliyordu. Uzun dönem Edison ampullerinde bu filaman kullanıldı. 1902 senesinde Edison’la çalışan mühendislerden Willis R. Whitney, cam ampullerin kararmadan fazlaca daha uzun süre yanmasını sağlayacak bir sistemin patentini aldı.

General Electric şirketi ile beraber çalışan Amerikalı fizikçi William David Coolidge, 1910 senesinde tüm kimyasal maddelerin en yüksek erime noktasında olan tungsteni geliştirdi. Tungsten, ampul filamanı için muhteşem bir malzemedir. Bugün bile pek fazlaca ampulde hala tungsten kullanıldığı biliniyor. 

Aydınlanmada bir devrim: LED ışıklar

OLED ve AMOLED benzer biçimde versiyonları ile bugünün teknoloji dünyasını şekillendiren LED ışıklar aslen 1960’lı senelerden beri kullanılmaktadır. General Electric’te çalışan Amerikalı bilim insanı Nick Holonyak, lazer emekleri yaparken yanlışlıkla LED ışığı keşfetti. Elektrik akımının maruz kalmış olduğu süre yarı iletkenlerin ışık yaymış olduğu aslen 20. yüzyılın başından beri biliniyordu sadece Holonyak bunun patentini alan ilk kişidir.

LED ışıklara seneler içinde sarı ve yeşil renkler eklendi. Japon – Amerikalı bilim adamları Isamu Akasaki, Hiroshi Amano ve Shuji Nakamura 1990’lı yıllarda mavi LED’i keşfettiler. Mavi LED ışığın diyotları fosforlar kaplanınca beyaz LED ışık elde edilir, bundan dolayı buluş son aşama önemlidir. Üç bilim insanı bu emekleri sebebiyle 2014 senesinde Nobel Fizik Ödülü’ne layık görüldüler.

Günümüzde artık Phillips, Stack, Tesla benzer biçimde firmalar ve NASA benzer biçimde kurumlar LED ışıkları baz alarak fazlaca daha gelişmiş aydınlatma teknolojilerine imza atıyorlar. Milyonlarca değişik renk yürüyerek ampuller, uzaktan denetim edilenler ve hatta kendi kendine ortam aydınlatmasını sezen ampuller bile var. Her şeyin tuzlu su içindeki bakır tellerle başlaması ne kadar da garip

Haftada bir değişen ampullere direnme yüz yıldan uzun süredir yanan Centennial Light:

Adı Centennial Light şu demek oluyor ki yüzyıllık ışık anlamına gelen bir ampul, 1901 senesinde ilk kez çalıştırıldığı günden beri neredeyse kesintisiz olarak yanıyor. Bu yıllara meydan okuyan emek verme azmi yardımıyla adını Guinness Dünya Rekorları Kitabı, Ripley’s Believe It or Not! ve General Electric kayıtlarına yazdırmayı başardı.

Centennial Light, 30 watt olarak başladığı hayatına bugün 4 watt olarak devam ediyor. 1890’lı yılların sonunda Shelby Electric Company tarafınca üretildi. Bugün ABD’de bulunan Livermore-Pleasanton İtfaiye Departmanı’nda çalışmakta olan zamanı ampul; bir kez taşınma esnasında, bir kez de güç deposu sebebiyle bir süre kapalı kalmasına karşın hiçbiri ampul kaynaklı bir problem olmadığı için rekoru elinde tutuyor.

Centennial Light, ilk kez 1972 senesinde keşfedikten sonrasında hakkında pek haber, araştırma, belgesel ve sanat eseri yapılmış oldu. Ampulün sürekli yandığı, düşük enerji yaymış olduğu ve hususi bir güç kaynağına bağlı olduğundan bu kadar uzun ömürlü olduğu düşünülüyor. Centennial Light hala yanıyor mu merak ediyorsanız buradaki bağlantı üstünden canlı olarak takip edebilirsiniz.

Patenti Thomas Edison’da olsa da aslen icadında pek fazlaca kişinin imzası bulunan ampulü kim buluş etti sorusunu yanıtladık ve ampulün zamanı hakkında bilmenizde fayda olacak detaylardan bahsettik. Yüzlerce yıl ilkin ilkel sistemlerle başayan yolculuğun bugün uzayın sonsuz karanlığını aydınlatıyor olması bilim kurgu hikayelerini aratmayacak kadar etkisinde bırakan.