Bir Türk’ün 800 Yıl Ilkin Ürettiği Tarihin İlk İnsansı Robotu

Akıllı telefon kullanıyor musunuz? O halde cebinizde insanlığın en büyük buluşlarından birisini taşıyorsunuz. Suni zekalar artık her yerdeler. Geleceğe dair tüm beklentiler, onların gelişimi üstüne şekilleniyor. Günün birinde insanlığın sonunu getirip getirmeyeceklerine dair tartışmalarla, aklın sınırlarını aşan yanılgılara sebep oluyorlar. 

Bir kesim teknoloji geliştiricisi, suni zekaların asla silahlarda kullanılmaması gerektiğine dair dünya devletlerine uyarı metni gönderiyor. Bu adların içinde Elon Musk şeklinde devler de var. Öteki taraftan aralarında Türk bilim adamlarının da bulunmuş olduğu suni zeka destekli beyin-makine arayüzleri geliştiriliyor. Dahası o suni olan zekalar artık öğreniyor, gelişiyor, günden günde insana olan mecburiyetlerini yitiriyorlar.  

1997 senesinde dünya satranç şampiyonu Garry Kasparov, IBM tarafınca geliştirilen satranç bilgisayarına yenildiğinde bazı şeylerin değişeceğini anlamıştık. Bugün o satranç bilgisayarı Deep Blue şeklinde pek fazlaca sistem artık cebimizde dolaşıyor. (Eğer gelecekte suni zekalarla nelerin mümkün olacağını merak ediyorsanız, iki değişik senaryoyu işlediğimiz TeknoGelecek: Suni Zeka kısmına buradan ulaşabilirsiniz.)

Bugün mevzumuz tarih. Ortalama 700 yıl ilkin, 1136’da Cizre’de dünyaya gelip, 1206’da bugünkü Türkiye topraklarında vefat eden El Cezeri’’nin inanılmaz dehasına seyahat yapıyoruz. Onu idrak etmek için düşüncelerinin iyi mi oluştuğunu bilmek gerek. O yüzden ilk insansı robotu geliştirmeden ilkin, dünyada nelerin döndüğüne beraber bakalım.  

İnsan haricinde, insandan bağımsız olan insan üretimi bir varlığa dair düşşel kökenler, antik Yunan mitolojisine kadar dayanıyor. Değişik zamanlarda, değişik coğrafyalardaki mitolojilerde de benzer izlere rastlanıyor. Mesela Hint mitolojisindeki robotik nesneler, Sümerlerden kalma taş tabletlerdeki kabartmalar, insanların bir halde suni olanı üretme merakına kapıldığını gösteriyorlar. Temel düşüncelerden geriye, günümüze kadar en net kalıntılar ise M.Ö. 4. yüzyıla uzanıyor. Evet, yanlış okumadınız. 

M.Ö. 4 Yüzyıl: Aristotales’in yaktığı ilk kıvılcım  

Bugün, çağdaş bilimin neden-sonuç ilişkisine dayanmasını elde eden ilk şey, Aristotales’in “benzetme” ya da “tasım” olarak malum fikir sistemiydi. Aristo mantığı olarak malum bu fikir sistemi, bizlere üretilen herhangi bir temel malzemenin, bir netice vermesi gerektiği anlayışını armağan etti. Aristo, birbirleriyle bağlantılı olan, biri kapsamlı, öteki daha dar anlamlı iki düşüncenin bir sonuca ulaştıracağını söylemiş oldu: 

Bir örnekle açıklayalım: 

• Geniş terim: Tüm insanoğlu ölümlüdür. 
• Dar Terim: Minör Terim: Tüm Yunanlar insandır. 
• Netice: O halde tüm Yunanlar ölümlüdür. 

Bu fikir, asırlar süresince insanların çağdaş bilimi inşa etmesini, kim bilir Newton’un ağırlığın yer çekimine bağlı bulunduğunu keşfetmesini sağlamış oldu. Bugün de suni zekaların gelişmesini sağlıyor. Zamanında tarihe adını altın harflerle yazdıran birine daha esin kaynağı olmuştu:

Da Vinci’den önceki dahi: El-Cezeri ve tarihin ilk programlanabilir insansı robotu 

İslam coğrafyasının altın çağlarında yaşamış olan El-Cezeri, 1203 senesinde ilk programlanabilir robotu geliştirdi. Bu robot, aslına bakarsak bir tekneydi. Teknenin üstünde iki davulcu, bir harpçı, bir de flüt çalan 4 şahıs bulunuyordu.

Müzisyenlerin insanlardan en mühim farkı, insan değil robot olmalarıydı:

El-Cezeri’yi anlatırken, niçin Aristo’dan başladığımızı kendisinin şu sözüyle açıklayalım: 

“Benden fazlaca evvel gelen âlimlerin kitaplarını ve onları takip edenlerin çalışmalarını gözden geçirdim. Nihayet kopya çalışmalardan kurtuldum, başkalarının yaptıklarından sıyrıldım ve problemlere kendi gözümle bakabildim. Uygulamaya dönüştürülemeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış içinde muallakta kaldığını gördüm.”

Aslına bakarsak dünyanın en eski programlanabilir mekanizması, 1478 senesinde Da Vinci tarafınca üretilmişti. El-Cezeri’nin sonradan ortaya çıkan emek harcamaları bu düşünceleri değiştirdi. El-Cezeri’nin makinesi, eğlence gecelerinde kullanılmak, konukları eğlendirmek için tasarlanmıştı. Tekne bir gölde yüzerken, üstündeki “robot” müzisyenler şarkılar çalıyorlardı.

El-Cezeri’nin geliştirdiği bir öteki sistem Filli Su Saati. 

Tekne yüzdükçe müzisyenlerin içindeki mekanizma harekete geçiyor; davullar, flüt ve harp çalmaya devam ediyordu. Burada durup yine düşünmek gerek: Mühendislik, fizik ve müzisyenlik aynı anda tek bir sistem üstünde işliyor. Suyun basıncı, akıntının yönü değiştikçe davullar değişik muntazam ritimler çıkartıyor, öteki müzik aletleri de bu ritimlere uyum elde eden melodiler oluşturuyorlar. El-Cezeri’nin dehası, artık tüm dünya tarafınca kabul görmüş durumda. 

El-Cezeri, bugün sibernetik olarak malum bir bilim branşının kurucuları içinde gösteriliyor. Makinelerde ve canlılarda denetim sistemleri ve kontakt mekanizmalarını inceleyen bir bilim dalı olan sibernetik, bu topraklarda yaşamış bir alimin ellerinden çıkıyor.  

Mühendis, müzisyen, matematikçi, robot ve matris ustası El-Cezeri bir ihtimal bugün yaşamıyor, sadece onun ilerlediği yolda tüm dünya aşama kaydediyor. Bugün dünyayı şaşırtan Sophia şeklinde robotlar, geçmişini El-Cezeri şeklinde alimlere borçlular.