Deja Vu Nedir, Niçin Olur?

Hepimizin hayatımızda bir kez olsun “Ben bu anı sanki daha ilkin yaşadım ya, “ söylediği bir an olmuştur diye tahmin ediyorum. Daha ilkin yaşamadığınızı bildiğiniz bir vakası yaşadığınıza yemin edebileceğiniz kadar gerçekmiş şeklinde hissettiren bu garip ve esrarengiz vakaya ‘Dejà vu’ denir.   

Meydana getirilen araştırmalara nazaran insanların ortalama 3’te 2’sinin yaşamları süresince minimum bir kere bu hissi yaşamış olduğu ve çoğunlukla 15-25 yaşları arasındaki kişilerde görüldüğü tespit edilen dejà vu acaba bir hastalık olabilir mi?  Bu yazımızda ne olduğu, kimlerde görüldüğü ve sebepleri dahil olmak suretiyle dejà vuyu sizler için mercek altına aldık.  

Dejà vu nedir?  

Fransızca’da déj (çoktan) ve voir (görmek) anlamına gelen sözcülerin bir araya gelmesiyle oluşan déjà vu (deja vü), yaşanmış olan bir durum ya da hadiseyi daha evvelden yaşamış, ilk kere gezdiğiniz bir yeri daha ilkin görmüş ya da ilk kez tattığınız bir yemeği sanki daha ilkin yemişsiniz hissine verilen isimdir. Koku kadar rahat bir şey bile dejà vu olmanıza sebep olabilirken; “Vallahi daha ilkin de yaşamıştım “ dediğiniz şey hakkında çoğunlukla detay hatırlamazsınız.  

Ek olarak şunu da belirtmek lazım ki, dejà vu yaşamanız için bir şeyi yapışınız ilk seferi olması gerekmiyor. Diyelim ki arkadaşlarınızla toplanıp eğlenmeye çıktınız ve bir eğlence mekanında dans ediyorsunuz. Bu oldukça sık sık yapabileceğiniz bir aktivite, değil mi? Sadece birden sanki daha ilkin orada aynı şekilde, üzerinizde aynı giysiler ve etrafınızda aynı insanlarla, aynı müzikte dans etmişsiniz hissine kapıldınız. Bu birden duraklamanıza ve ne işe yaradığını sorgulamanıza sebep olabilir fakat endişeye gerek yok; bundan dolayı şu an bir tek bir dejà vu yaşıyorsunuz. Doğal bu durum oldukca sık yaşanıyorsa, durum birazcık değişmiş olur.   

Dejà vu bir hastalık mıdır?  

En başlangıcında altını çizmeliyiz ki hayır, dejà vu bir hastalık ya da hastalık emaresi değildir. Epilepsi hastalarında kimi zaman nöbetler eşliğinde yaşansa da, hiçbir sıhhat sıkıntısı olmayan insanlarda da olabilen dejà vu; beynin işleyişindeki ufak bir anomaliden meydana gelmektedir ve söz mevzusu hissin ara sıra ortaya çıkması fizyolojik ya da ruhsal bir sorununuz olduğu anlamına gelmez. Fakat bu hissiyat tertipli olarak tekrarlanıyorsa bir anormallik olabilir ve acilen bir doktora muayene olmak gerekir.  

Dejà vu kimlerde görülür?  

Önceleri; şizofreni, anksiyete bozukluğu ve depresyon şeklinde hastalıkları olan insanlarda dejà vu’nun nispeten daha sık görüldüğü sanılıyordu. Fakat meydana getirilen araştırmalar, bu rahatsızlıklar ile dejà vu’nun herhangi bir ilgisinin bulunmadığını gösterdi.   

Erişkin bireylerde stres, bitkinlik ve benzeri nedenlerden kaynaklanabilen dejà vu, daha ziyade ‘epilepsi’ hastalarında görülüyor. Nöbet öncesinde, şuur açıkken ortaya çıkan dejà vu, kişinin daha şiddetli ataklar geçirmesine sebep olabiliyor. Bu yüzden, bilhassa çocukluk ve buluğluk dönemlerinde dejà vu oldukca sık yaşanıyorsa kesinlikle bir doktora başvurulmalı ve epilepsi hastalığı olup olmadığı anlaşılmalıdır.  

Dejà vu niçin olur?  

İlk kere 1876 senesinde, Fransız Fizikçi Emile Boiraç tarafınca kullanılan ‘dejà vu’ terimi; bilim literatüründe ise 1928 senesinde, Edward Titchener‘in ‘Bir Psikoloji Kitabı‘ adlı eserinde tanımlanmıştır. Dr. Titchener’e nazaran beyin, deneyime ilişkin kati bir idrak üretmeden ilkin kısmi bir idrak oluşturmakta, bu kısmi idrak da dejà vu duygusunun yaşanmasına sebep olmaktadır.  

Bir öteki açıklamaya nazaran ise beynin sağ lobu ile sol lobu milisaniyeden daha küçük bir vakit farkıyla çalışır ve bunun sonucunda da bir vakası bir taraf daha ilkin algıladığı için, daha geç algılayan taraf bu vakası daha ilkin yaşamış şeklinde olur. Şu demek oluyor ki başka bir deyişle bu vaka, sinir aksonlarındaki ufak bir sapmadan oluşur.   

Meydana getirilen araştırmalarda elde edilmiş bulgulara nazaran, temporal lob krizleri gelmeden derhal ilkin dejà vu yaşanabilmektedir. Söz mevzusu yakınlık, nörolojik düzeyde anomoli oluşturacak elektrik akımlarının deja vuya sebep olduğu neticesini güçlendirmektedir. Ek olarak, dejà vunun Alzheimer hastalığının erken tanısında yararlı olabileceği fikri de öne sürülmektedir. Sadece bu kuram şu an için doğruluk kazanmamıştır.  

Dejà vu, araştırmacılar için üstüne emek vermesi zor bir mevzu; bundan dolayı öncesinde ‘Geliyorum!’ diye uyarmadan, birden bire oluyor ve bir o denli kısa sürede de geçiyor. Bu sebeple de, çoğunluk hafızayla bir ilgisi olduğu mevzusunda aynı fikir olsa da, bilhassa genç yetişkinlerde sık sık görülen bu durumun kati bir açıklaması yok.   

Sadece, büyük olasılıkla Matrix’te yaşanmış olan küçük bir hatadan oldukca daha fazlası olan dejà vunun, niçin olabileceğine dair birkaç kabul edilebilir kuram de yok değil doğal.  

İşte dejà vunun olası sebepleri: 

• Bölünmüş idrak  
• Beyinde meydana gelen minör dönem arızaları  
• Bir anıyı anımsama şeklimiz 
• Öteki sebepler  

Bölünmüş idrak  

Bölünmüş idrak teorisine nazaran; bir şeyi iki kere görmeniz dejà vuya niçin olur.  

Bir şeyi ilk görüşünüzde dikkatiniz dağınık olduğundan fark etmemiş ya da bir tek gözünüzün ucuyla görmüş olabilirsiniz; sadece beyniniz o şeyi gene de algılar ve ona dair bir anı oluşturur. Şu demek oluyor ki aslına bakarsak fark ettiğinizden oldukca daha fazlasını görmüş olmuş olursunuz. Bu yüzden de eğer bir şey, mesela spesifik bir görünüm, ilk seferinde tam ilginizi çekmediyse onu ilk kez gördüğünüze inanabilirsiniz.  

Sadece ilk seferini hatırlamadığınız bu manzarayı ikinciye gördüğünüzde, sanki daha ilkin görmediğiniz bir şeyi gördüğünüzü hatırlıyormuşsunuz hissine kapılarak dejà vu yaşarsınız.  

Başka bir deyişle; bir edinim algınıza ilk girdiğinde tüm dikkatinizi vermediğiniz için iki değişik vaka şeklinde gelir, fakat aslına bakarsak aynı olayın devam eden bir algısıdır. Evet, farkındayız kulağa birazcık karışık geliyor olabilir; sadece tüm vaka bundan ibaret.  

Beyinde meydana gelen minör dönem arızaları 

Bir öteki teoriye nazaran de beyniniz ‘hata verdiğinde’ bu, epileptik nöbete benzer bir elektriksel arızaya sebep olur ve bu da dejà vuya neden olur.  

Başka bir halde anlatmak gerekirse; beyninizin şu anı ve geçmişi denetim eden kısımları aynı anda çalıştığında beyin hata verir ve dejà vu olmuş olursunuz.  

Bu şekilde durumlarda beyniniz şimdi olan bir vakası bir ‘anı’ olarak algılar ve o anı daha ilkin yaşamışsınız hissine kapılırsınız. Bu biçim bir beyin hatası, tertipli olarak tekrarlanmadığı sürece herhangi bir çekince teşkil etmez.  

Bazı uzmanlar ise bir başka beyin arızası çeşidinin dejà vuya niçin olabileceğini korumak için çaba sarfediyor. 

Beyin bir informasyon algıladığında bu informasyon çoğu zaman kısa dönem anı deposundan, uzun dönem anı deposuna uzanan bir yol takip eder. Bahsettiğimiz teoriye nazaran ise bazı durumlarda kısa dönem anılar, uzun dönem anılara kestirme bir yoldan geçiş yapar. Bu durum yaşandığında da, aslına bakarsak dakikalar ilkin yaşanmış bir vakası sanki uzun vakit ilkin yaşanmış şeklinde algılayabilirsiniz.  

Bir başka kuram ise gecikmeli algılamaya neyin sebep olabileceğine dair bir izahat sunuyor.  

Gözlemlediğiniz şeyler; duyularınızdan beyninize iki ayrı yol vesilesiyle aktarılıyor; sadece bu yollardan birisi diğerine nazaran daha süratli çalışıyor. Ölçülen vakit göze alındığında aşırı derecede önemsiz görünen bu küçük gecikme; beynimizin tek bir vakası iki değişik edinim olarak algılamasına sebep oluyor.  

Bir anıyı anımsama şeklimiz 

Birçok araştırmacıya nazaran dejà vunun, anıları belleğe işleme ve anımsama şeklimizle bir bağlantısı vardır. Colorado Eyalet Üniversitesi psikoloji profesörü ve bir dejà vu araştırmacısı olan Anne Cleary tarafınca yürütülen bir araştırma, bu teoriyi destek sunar özellikte sonuçlar elde etti. 

Araştırmaya nazaran dejà vu; yeni yaşadığımız bir olayın, daha öncesinden yaşadığımız sadece hatırlayamadığımız bir vakaya benzemesi sonucu verilen bir tepki olabilir. Şu demek oluyor ki siz o anıyı hatırlayamasanız bile beyniniz daha ilkin de benzer bir durumun için bulunduğunun farkındadır. 

Bu bilinçaltı süreci açıklayamadığımız bir yakınlık ve benzerlik hissi duymamıza niçin olur. Eğer anıyı hatırlayabiliyor olsaydınız ikisi arasındaki bağlantıyı kurar ve büyük olasılıkla de dejà vu olmazdınız. Cleary’e nazaran bu durum, mesela bir binanın içi ya da bir görünüm şeklinde belli bir sahneyle, hatırlayamadığımız şey büyük bir benzerlik gösterdiğinde sık sık yaşanır. 

Cleary, araştırması sonucunda ulaşmış olduğu bu bilgiyi, 2018 senesinde yapmış olduğu dejà vuya bağlı önsezi fikriyle ilgili bir öteki araştırmasında da kullandı. 

Fazlaca büyük olasılıkla dejà vu yaşadıktan sonrasında bir sonraki adımda nasıl sonuçlanacağını bildiğinizi sandığınız olmuştur; sadece Cleary’nin araştırmasına nazaran her ne kadar sırada nasıl sonuçlanacağını tahmin edebildiğinizden güvenli olursanız olun, bu mümkün değildir.  

Gelin duruma bir de bir Gestalt kuramından bir örnekle bakalım: Yeni işinizin ilk günü. Ofisinize girdiğiniz esnada her şey o denli tanıdık geliyor ki, birden gelen daha ilkin orada bulunmuşsunuz hissiyle neye uğradığınızı şaşırıyorsunuz.  

Eğer daha ilkin benzer yerleşim ve mobilya düzenine haiz bir mekanda bulunduysanız yaşadığınız şeyin dejà vu olma olasılığı oldukça yüksek. Daha ilkin benzer bir yerde bulunup o anı hatırlayamadığınız için, hayatınızda ilk kere gördüğünüz yeni ofisinizi sanki daha ilkin görmüşsünüz şeklinde hissedersiniz. 

Öteki sebepler 

Dejà vuyu anlamlandırmak adına yapılmış bilim dışı birkaç izahat daha mevcut. 

Bu açıklamalardan birisi ve en oldukca kabul göreni, dejà vunun daha önceki hayatınızda ya da rüyanızda yaşadığınız bir şeyi anımsamak şeklinde, bilimsel bir açıklaması olmayan psişik bir tecrübeyle ilgili olabileceği. Açık fikirli olmak doğal ki de fena bir şey değil; sadece destekleyici özellikte herhangi bir kanıt olmadığı için bu düşünce inançtan öteye gidemiyor. 

Uzun lafın kısası, bilimin hemen hemen tamamen açıklamayı başaramadığı bir acayip vaka dejà vu, oldukca sık yeniden etmediği sürece sağlığınız için bir tehdit oluşturmamakla beraber hala daha gizemini korumaya devam ediyor. Kim bilir, kim bilir hakikaten Matrix’te yaşanmış olan bir hatadan ibarettir.