Bir Lidere Bağlanan İnsanlar Onun Yalanlarına Neden İnanır?

ABD’de yaşayan Dorothy Martin adlı bir kadın, 21 Aralık 1954 gününün şafağında uzaylıların dünyanın sonunu getireceğini, kendisine inananların ise 20 Aralık gecesi Clarion gezegeninden gelip kendilerini uzaya götürecek bir UFO yardımıyla de bu tufandan kurtulacakları kehanetinde bulunmuş oldu.

“Seekers” adındaki tarikatı kısa sürede duyuldu. Müritleri derhal gazetelere, radyolara ilanlar verip insanları uyarmaya çalıştı. Kehanete inananlar işlerini bıraktı, tüm varlıklarını elden çıkardı. Hatta inançlarını paylaşmayan eşlerini terk etti. Müritler, ne kadar saçma olursa olsun liderin söylediği her şeye kati inanıyordu.

50’ye yakın şahıs toplanır. Gece yarısı geçer fakat ne kıyamet kopar ne de uzaylılardan ses seda çıkar. Kehanet gerçekleşmeyince ne mi oldu? Hiçbir şey.

Hiçbir şey olmayınca ufaktan homurdanmalar adım atar. O sırada Dorothy Martin mutfağa kapanır, fakat birazcık sonrasında tekrardan salona ulaştığında yüzü gülüyordur.

“Clarion’lularla tekrardan konuştum” der memnuniyetsiz gruba, “Dünya’ya ve bizlere bir talih daha verdiler, şimdi çıkıp daha oldukca çalışmalı, daha oldukca insanı yok oluşun kaçınılmazlığına ikna edip kurtarmalı, kendi saflarımıza çekmeliyiz.” Bu açıklama salonda bekleyenleri rahatlatır, zira artık inanacak yeni bir şeyleri vardır.

İşlerini, eşlerini, mülklerini terk etmiş müritler isyan etmek bir yana, inançlarına daha sıkı sarıldılar. Tarikatları dünyayı kurtarmıştı!

Şimdiki görevleri ise insanlığı uyarmak ve aynı felaketin tekrardan olmasını önlemekti. Kehanetin doğruluğunun kanıtlanamamış olması, ona inananların inançlarını zedelememişti. Aksine inançlarını daha da pekiştirmiş ve grubu yeni üyeler aramak suretiyle harekete geçirmişti.

Dorothy Martin ve taraftarlarının bilmediği, o gece aralarına sızmış üç doktora öğrencisinin varlığıydı. Leon Festinger, Henry Riecken ve Stanley Schachter adlı üç araştırmacı toplumsal psikolog, daha ilkin bir gazete haberinden grubun varlığını öğrenmiş ve bu mevzuyu araştırmaya karar vermişti. Mürit benzer biçimde davranarak tarikatın içine sızdılar.

Gözlemlerini “When the Prophecy Fails-Kehanet Çöktüğünde” adlı kitabında yazan araştırmacılar, bu durumu Bilişsel Uyumsuzluk Teorisi (Cognitive Dissonance Theory) ile açıklamaya çalıştı.

Bu teoriye gore insanoğlu mental olarak bir denge içinde hareket ederler. Kişinin kavrayışları arası oluşan bir uyumsuzluk, zihinsel bir strese ve huzursuzluğa neden olur.

Araştırmacılara gore şahıs bu rahatsızlığı gidermeye çalışacak, benzer şekilde, bu stresi artıracak durumlardan ya da bilgilerden kaçınacaktır.

İllüstrasyon: Pawel Kuczynski

Çatışan kavrayışların yaratacağı stresin büyüklüğü de bu kavrayışların önemi ve oranına gore değişecektir. Emekler bilişsel uyumsuzluğun bilhassa kişinin kendine olan inancı (kendisine duyduğu saygı, parlak zeka bulunduğunu düşünmesi benzer biçimde) ile eylemleri arası uyuşmazlık durumunda ortaya çıktığını ve genel anlamda insanların bu çatışmayı kendine olan inançlarını koruyarak çözdüğünü ortaya koyuyor. Seekers tarikatında müritlerin UFO’yu ve tufanı beklemesi kanıta değil inanca dayalıydı.

Kehanetin gerçekleşmemesini kendi inanışlarıyla çatışan bir durum saymamaları da bir inanç göstergesiydi.

Kısaca müritlerin inancı kanıta değil, Dorothy’ye adanmalarına bağlıydı; bilişsel çatışmalarını da ona bağlanmakla hata ettikleri düşüncesiyle değil, ona olan inançlarını pekiştirerek çözdüler.

Bilhassa körü körüne bağlanılan inançlar, yargılar ya da karizmatik liderler söz mevzusu olduğunda bağlılık o denli baskın oluyor ki gerçekler bununla çeliştiğinde, ruhsal gerilimi ve çelişkiyi azaltmak için ne kadar saçma olursa olsun gerçekliği çarpıtmak daha kolay oluyor.

Dünyada salgın benzer biçimde yayılan ve Covid’den oldukca daha tehlikeli olan totaliter-popülist politika ve onu besleyen komplo teorileri bu duruma güzel bir örnek.

Gerçekler ne kadar acı, çelişki ne kadar keskin olursa, totaliter popülist lidere âşık olan kitlenin bağlılığı o denli artıyor.

Nisan 1945’te Kızıl Ordu, Berlin’in dış mahallelerini denetim altına alırken Hitler Sovyet ordusuyla savaşan çocuk yaşlarındaki askerlere başarılarından ve cesaretlerinden dolayı madalya takıyor ve generallerine saldırı emri veriyordu. Ona hâlâ inanan kitleler vardı.

ABD’de Trump’ın, seçimi kaybetmesinden sonrasında yaşanmış olan Kurultay baskını, demokrasinin ve özgürlüklerin kurumsallaştığı yerlerde bile bu olgunun ne kadar etkili olabildiğini gösterdi.

En azından gençlerin rasyonelleşmesinin ve evrensel değerleri içselleştirmesinin önemi burada yatıyor.

Kaynaklar: Ekonomist İbrahim M. Turhan, Hitit Üniversitesi Arş. Gör. Emre Özyerden