Evlerimizde Bulunan Damacana Suları Sağlıksız mı?

Hangi su daha sıhhatli; damacana mı, arıtma mı, pet şişe mi, musluk mu? Bu probleminin cevabı mevzusunda çeşitli uzmanların çeşitli fikirleri bulunuyor. Uzmanlara bakılırsa aslına bakarsak hepsinin de riskleri var fakat birkaç araştırma ve tedbirle en sıhhatli yolu bulmak sizin elinizde.

Gönül isterdi ki çoğumuz Nazım Hikmet şiirinde olduğu benzer biçimde ağzımızı musluğa dayayıp su içebilelim sadece günümüz dünyasında artık bu hayal olmuş durumda. İçeriği okuduktan sonrasında evinizde bulunan damacana artık eskisi kadar masum görünmeyecek.

Geçtiğimiz günlerde, damacana su alan bir yurttaş bu manzarayla karşılaşmıştı.

Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi (ESKİ) tarafınca dolumu meydana getirilen “Kalabak” adlı markaya ilişik damacanın içinde kirli bir hortum çıkması sonucunda Avukat Pınar Turhanoğlu Gücüyener, bu durumun ilk kez yaşanmadığını, daha ilkin de yabancı maddeler çıktığını ve kullanım zamanı en fazla 5 yıl olması gerekirken 10 senelik damacanaların bile kullanıldığını açıklamıştı.

Bu vaka üstüne damacanaların sıhhatli olup olmadığı epey tartışıldı ve sektörün içinden bir Ekşi Lügat yazarı, damacanaların çekince saçtığını iddia etti.

Ekşi Lügat’te paylaşılan yazıya gore; bir boş damacana ortalama 60 TL civarı bir maliyete haiz ve su fabrikaları bu tarz şeyleri müşterilerinden depozito olarak alıyor yada bölge bayilerine bu maliyeti yüklüyor. Damacanalar fabrikaya ilişik değil, bayilere yada son kullanıcılara ilişik oluyor. Doğrusu sistemde dolaşan tüm damacanalar sahipli, fabrikada yığın olarak durmuyor.

Hal bu şekilde olunca; bölge bayisi, boş damacanaları müşterilerden toplayıp fabrikaya gönderiyor ve fabrikada boşları boşalttığı vakit derhal anında doluları yükletemiyor, bundan dolayı ambalajlar bayiye ilişik ve kendi boşlarının dolumunu bekleyip dolduktan sonrasında yükleyip gidecek.

Bu esnada sezonun hızına gore, ki yaz ayları en yüksek sezondur, kullanılmış damacanalar tırlardan boşaltılırken bir tane işçiye bu damacanalar görsel ve burunsal bir teste doğal olarak ettiriliyor.

Bu işçi eğer bu damacanaları onaylarsa damacanalar çalkalanıp yine doldurulup kapaklanıyor. Fakat bu işçi onay vermezse damacanalar kostik ve sıcak suyla yıkama hattına veriliyor (Süreci uzattığı için yüksek sezonda tercih edilmiyor yıkama işlemi).

Sektörde çalışan iddia sahibine gore; damacanaların içine mazot koyup taşıyanlar, mevlütte ayran/limonata koyanlar, nargile şişesi olarak kullananlar bile olabiliyor.

Ek olarak bu damacanalar motosikletlerde bacak aralarında ağzı açık şekilde taşınıyor, tüp otomobillerinde kenarda köşede tutuluyor, her türlü pisliğe maruz kaldıktan sonrasında çalkalanıp dolduruluyor. Üstelik bahsedilen bu sıkıntılar kenar mahalle fabrikalarında değil Türkiye’nin ilk 3’e girecek büyük fabrikalarında dahi görülen durumlar.

Damacanalarda kullanılan polikarbonat hammadde, çiziklere maruz kaldığında kanserojen tesir yaratabilen kimyasallar suya migrasyon yapıyor. Damacanaların en fazla 5 tur attıktan sonrasında imha edilmesi gerekiyorken sistemde senelerce dönen ambalajları görmek mümkün (Evinizdeki damacananın altındaki plastiğe kazınmış olan üretim evveliyatına bakabilirsiniz).

Erciyes Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölüm Başkanı Prof. Dr. İbrahim Peker, damacana suları basan pompaların hepatit virüsleri, verem, ishal, tifo, dizanteri benzer biçimde enfeksiyon hastalıklarına yol açan bakterileri barındırabileceğini söylüyor.

Gerek bilinçsiz kullanım gerekse mesuliyet sahibi olmayan üreticiler sebebiyle sağlıkta riskler ortaya çıktığını belirten Peker, ”Damacana sularının kullanımında temelde 3 risk mevcuttur. Bunlar damacana pompalarından meydana gelen bakteri kirliliği, damacana hammaddesinden meydana gelen kimyasal kirlilik ve üretim esnasında oluşabilecek kirliliklerdir” diyor.

Pompa kaynaklı kirlilikler çoğu zaman bilinçsiz tüketimden kaynaklanıyor. Damacanalardaki suyu dışarıdan almış olduğu hava yardımıyla basan pompalar, nemli ve havaya açık bir ortam oluşturdukları için daima bakteriyolojik kirliliğe açıktır. Bundan dolayı damacana pompaları haftada bir kez klorlu suyla temizlenerek dezenfekte edilmeli ve pompalarda oluşabilecek bakteriler engellenmelidir.

Bundan dolayı pompalarda oluşabilecek bakteri biyofilmleri (ıslak katman), hepatit virüsleri, verem, ishal, tifo, dizanteri benzer biçimde enfeksiyon hastalıklarına yol açan bakterileri barındırmaktadır. Pompalar temizlenebilir özellikte değilse ne olursa olsun yılda bir kez değiştirilmelidir. Havayı alıp damacananın içine dolduran pompalar yerine şarjlı pompalar tercih edilebilir.

İkinci bir risk faktörü ise damacanaların hammaddesinden meydana gelen kimyasal kirlilik.

Damacana hammaddesi olarak kullanılan kimyasallardan ”fosgen” isminde oldukça zehirli ve savaşlarda kullanılan kimyasal bir gaz ortaya çıkıyor. Bu zehirli kimyasalın yüzeyi yıpranmış ve uzun süre içinde su bekletilen damacanalardan sulara karışabiliyor. Bu yüzden, yıpranmamış ve aşınmamış damacanaların satın alınması, bunların ortalama 50 kullanımdan sonrasında imha edilmesi gerekiyor.

Üçüncü risk faktörü ise üreticilerin sağlıksız koşullarda su üretmesi.

Piyasada satılan damacana sularının bazıları işlenmiş sulardan, bazıları ise organik memba sularından oluşmaktadır. Memba sularının damacanalara doldurulma esnasında oluşabilecek hijyenik olmayan koşullar bakteriyolojik kirliliğe sebep olacaktır. Ek olarak, suların hangi şartlarda işlendiği ve ne benzer biçimde koşullarda depolanıp son kullanıcıya iletildiği de tartışmalı bir durumdur.

Damacana suları alınırken bu suları satan firmaların Sıhhat Bakanlığı tarafınca izinli olup olmadığına, damacanalar üstünde güvenlik bantları bulunup bulunmadığına, suyun eşeysel, üretim adresi, dolum ve son kullanma zamanı, uygulanan işlemlerin ve haiz olduğu parametrelerin yazılı olduğu etiketlerin olup olmadığına, bu etiketlerdeki parametrelerin içme suyu standartlarına uyup uymadığına mutlak suretle göz atılmalıdır.

Damacanalarda kullanılan pompaların temizlenmesine, damacanaların kuru, güneş ışığı almayan ve temiz yerlerde saklanmasına dikkat edilmelidir.

Aksi halde zararı dokunan mikroorganizmaların çoğalmasına sebep olur. Sulara tesir edecek kokulu maddeler damacana yakınında bulunmamalı, en önemlisi kullanılabilecek kadar su almaya ve bir haftada tüketilebilecek miktarlardaki ambalajlarda hazır suları tercih etmeye itina gösterilmelidir. Su şişesinin kapağı açıldığında bigün içinde, damacanalar ise kapakları açıldığında en kısa sürede tüketilmelidir.

Damacanaların kapalı araçlarda tüketiciye erişmesi gerekiyor. Mutfak tüpleriyle yan yana taşınmaması da oldukça mühim. Sıhhat ve Besin Güvenliği Hareketi, yapmış olduğu bir araştırma sonucunda Damla, Erikli, Nestle ve daha pek oldukca meşhur firmanın sattığı sularda duş dahi alınmaması icap ettiğini hatırlatmıştı.

Peki, plastik damacana yerine cam damacana kullanmak daha mı sıhhatli?

Kanserojen tesirleri olmuyor bir ihtimal fakat onlar da yukarıda bahsedilen “yıkanmama” adımlarından geçebiliyor.

Damacanayı bırakıp tek kullanımlık PET şişelere yönelmek mantıklı mı?

PET şişelerin migrasyon analizleri tertipli olarak yapılır ve suya herhangi bir madde geçip geçmediği incelenir. Tek kullanımlık tüm ambalajlar el değmeden ve steril üretiliyor. ABD ve Avrupa Birliği dahil dünyanın birçok yerinde yiyecek ve içecekle temasının güvenli olduğu onaylanmıştır.

Dolum mevzusunda damacanaya kıyasla daha hijyenik olsa da; gene de bu, tamamen masum olduğu anlamına gelmiyor. Birçok bilimsel yazı, çeşitli nedenlerle plastikten salınan belirli kimyasallar sebebiyle su şişelerinin tekrardan kullanılmasının kansere yol açabileceğini iddia ediyor.

Bir araştırmada, yeni açılmış plastik şişelerin yüzde 93’ünün bir miktar mikroplastik kontaminasyon ihtiva ettiği görüldü.

Bu şişeler dayanıklılık için üretilmediği için kolayca hasar görebilir ve çatlayabilirler. Şişe yapımında kullanılan plastik oldukca ince ve dolayısıyla daha zayıf bir yapı olduğundan çatlamaya maruz kalıyor. Bu çatlaklar bakteri barındırabilir ve bu da sıhhat problemlerine yol açabilir.

BPA ise endişelere yol açan bir kimyasaldır. Endokrin sistemi bozabilir ve potansiyel olarak üreme ve metabolizma ile ilgili sorunlara niçin olabilir. BPA, PET şişe yapımında kullanılmaz sadece polikarbonat benzer biçimde daha sert plastiklerde bulunabilir(damacanalarda). PET üretimi için katalizör olarak değişik bir kimyasal olan antimon kullanılır. Antimon yutulursa kanserojen bir tesiri olmaz sadece kusma ve ishale niçin olabilir. Bir çok PET şişe polietilen tereftalat’tan yapılır. 

PET şişeler tek kullanımlık oldukları için tabiat için çekince yaratıyor.

Bu ambalajları ayrıştırarak geri dönüşüme katabilirsiniz. Ocak 2022 itibarıyla her ambalajda depozito olacak ve geri dönüştürdüğünüzde paranızı geri alabileceksiniz. Gene de tesiri kısmen olacağı için pek tavsiye edilebilir bir seçenek değil.

Ek olarak PET şişeler çoğu zaman market önlerinde güneş altında saatlerce bekletildiği için sakıncalı sonuçlar yaratabilir. Yukarıda açıklanan kimyasal sızıntının daha yüksek sıcaklıklarda daha sık meydana geldiğine dair bazı endişeler bulunuyor, sıcak bir günde otomobilde bıraktığınız şişeden su içmek ciddi sıhhat problemlerine niçin olabilir.

Damacana ve PET seçeneklerinin yaratabileceği sonuçlar endişelemenize niçin olduysa bir de arıtma cihazlarının sıhhatli olup olmadığına bakalım:

1000 TL seviyesinde tutarları olan arıtma cihazları, musluğunuza bağlanarak içme suyu sağlıyor. Öteki tüm seçeneklere gore en ergonomik olan yöntem fakat bunun da dezavantajları bulunuyor. Arıtma suyu reverse osmosis teknolojisiyle membrandan suyu geçirip içindeki tüm impüriteleri ve yanında mineralleri de meblağ. Saf su elde edersiniz.

Son çıkış hattına takılan post karbon filtreler vb. dahi size içilecek sudan alacağınız mineralleri sağlamaz, saf su içmek iyi değildir. Ek olarak bu cihazlar 1 birim suya 5-7 birim arası suyu çöpe atarak üretim yapar, şu demek oluyor ki tabiat için kötüdür.

Peki asla mi tamamen sıhhatli bir su yok? Var sadece birazcık zahmetli olabilir: Kaynak suyu

Doğal bulabilirseniz ve bazı zahmetlere katlanmak isterseniz. Kırsal bir yöreye gidip kaynak suyundan kendiniz doldurabilirsiniz. Hem daha sıhhatli hem de daha leziz bir suyunuz olacaktır. Doğal ayağınıza kadar gelmeyecek, taşımanız ihtiyaç duyulan bir ağırlığınız olacak ve de benzin parasına da katlanmanız gerekecek. Gene de buna kıymet!

Aslına bakarsak her şey bir kenara, evindeki musluklarımızdan niçin su içemediğimizin sorgulanması gerekiyor. Belediyeleri musluktan temiz su akması için zorlamak da bizim bir görevimiz.

Özetle; aşağı tükürsen sakal, yukarı tükürsen bıyık durumu var. Tercih tamamen sizin.

Kaynaklar: Sıhhat ve Besin Güvenliği Hareketi, Erciyes Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölüm Başkanı Prof. Dr. İbrahim Peker, Science Alert, Ekşi Lügat, İHA