Kimin Aklına Geldi Günü 24 Saate Bölmek?

Çocukluğumuzda saatleri öğrenmeye çalışmak bazen kafa karıştırıcı olabiliyordu. 12’ye bölünmüş bir yuvarlak üstünde, 24 saate bölünmüş bir günü izlemek; dakikayı, saniyeyi hatta saliseyi öğrenmeye çalışmak çok da fazla kolay değildi.

Aslına bakarsak dönemin kendisi de başlı başına bu şekilde bir mevzu. Çoğumuz ne işe yaradığını biliriz, fakat iş tanımlamaya ulaştığında durup bir düşünmek gerekir. Bu durumun deposu, dönemin hem felsefeciler tarafınca hem de matematikçiler ve fizikçiler tarafınca pek oldukca değişik açıdan ele alınan oldukca yönlü bir kavram olması diyebiliriz. Peki insanoğlunun gözle göremediği, sesini duyamadığı, koklayamadığı, tadamadığı, başlangıçta yalnız gece ve gündüzün birbirini takip etmesi sebebiyle farkına vardığı ‘vakit’ niçin şimdilerde tüm dünyada kullanılan haliyle ölçülmüş?

En baştan başlamış olalım; günün 24 saat olmasının sorumlusu kim?

Bir günün 24 saat olmasına ilk kimin karar verdiğine dönerek baktığımızda, tüm kaynaklar Antik Mısır’a işaret ediyor. Mısırlıların antik çağlarda zamanı ölçümleyebilmek için Güneş saatleri kullandığı biliniyor. Ek olarak gene Mısırlıların, bir günü ufak vakit dilimlerine ayıran ilk uygarlık olduğu düşünülüyor.

Mısırlılar günü 12 saat gündüz ve 12 saat gece olarak ikiye ayırıyorlar. Bunu daha detaylı açıklayan bir öteki formül; gün doğumu ile batımı arasındaki 10 saat, her iki alacakaranlık periyodu için birer saat ve gece karanlığı için de 12 saat olarak açıklanıyor. Zamanı takip ettikleri yer de yukarıda da söylediğimiz benzer biçimde Güneş saatleri.

Peki Güneş saati ne ola ki? 

Mısırlıların zamanı ölçebilmek için geliştirdikleri Güneş saatleri, oldukça rahat bir düzenek. Düz bir zeminde bir yuvarlağın ortasına dikilen bir çubuktan ibaret olan bu düzenekte vakit, çubuğun gölgesinin Güneş’in hareketiyle değişmesi mantığıyla ölçülüyor. Başlangıçta yalnızca çubuk ve yuvarlaktan ibaret olan Güneş saatleri sonrasında birazcık daha geliştiriliyor ve zemine yerleştirilen çubuk T benzeri bir hal alıyor. Bu da gün doğumu ve batımı arasındaki süreyi 12 bölüme ayırmaya yarıyor.

Fakat tahmin edeceğiniz suretiyle Güneş saatlerinin zamanı ölçerken karşılaşmış olduğu bir problem var; gece. Gece saatlerini bu yöntemle hesaplamak mümkün olmadığı için onlar da yanlarını gene gökyüzünde, bu kez yıldızlara çevirdiler.

Gece yıldızlarla vakit iyi mi ölçüldü?

Mısırlılar, gökyüzündeki 36 yıldız ve yıldız kümesini takip ederek bir yılı on günlük 36 bölüme ayırıyordu. Doğrusu onlar için yıldızları takip ederek zamanı ölçmek yalnız bir günün saatleri ile ilgili değildi. Bu 36 yıldızdan 18 tanesi ise gün batımı ile gün doğumu arasındaki zamanı ölçmek için kullanılıyordu. 

18 yıldızdan üçer tanesi alacakaranlık zamanlarını belirlemek için kullanılırken, öteki 12 yıldız, gökyüzünün tam karanlık olduğu dönemde Mısırlılara yol gösteriyordu. Bu yıldızların her birinin ortaya çıkışı, bir saate denk geliyordu. Böylece gece 12 saate bölünmüş oldu. Bu sistem sonrasında ilerleyen yıllarda 12’si geceyi gösteren 24’lü bir yıldız sisteminin kullanılmasıyla değişti. Bu gelişmeyle 24 saatlik gün terimi iyice netleşmiş oldu.

Sadece her ne kadar 12 saatlik bir geceden ve 12 saatlik bir gündüzden bahsetsek de bu saatlerin aralıkları o dönemde eşit değildi. Mevsimsel olarak saatlerin aralıklarında değişimler oluyordu. Fakat sonrasında bu da gelişti ve devreye dakika ve saniye girdi.

Saatlerin eşit bölünmesine geçmeden ilkin Mısırlıların niçin 12’lik sistemle, günü 24’e böldüğüne bakalım. Burada işin içine parmaklar giriyor ve mevzunun düşündüğümüz kadar derin olmadığı bir görünüm karşımıza çıkıyor.

Mevzunun parmaklarla ne ilgisi var?

Mısırlıların gündüzü ve geceyi daha küçük parçalara ayırarak ölçerken niçin 12’li sistem kullandıklarına dair iki değişik fikir var. Bunlardan biri tamamen matematiksel ve 12’nin tam sayı bölenlerinin fazla olmasıyla açıklanıyor. Diğeri ise daha garip.

Öteki düşünceye gore Mısırlılar, o dönemlerde sayı saymak için parmaklar yerine parmak eklemlerini kullanıyorlardı ve saymak için kullanılan baş parmak haricinde kalan öteki 4 parmakta toplam 12 eklem bulunmuş olduğu için bu sistem kolaylarına geldi.

Doğal ki bu mevzuda net bir sonuca varmak mümkün değil. Gene de tüm kaynaklar genel anlamda bu iki olasılık üstünde duruyor. Doğrusu gündüzü ve geceyi 12’şer saatlik dilimlere ayırıp bir güne 24 saat demek, Mısırlıların parmaklarıyla sayı sayma şekilleriyle ilgili olabilecek kadar rahat bir gerekçeye dayanıyor olabilir.

24 saati anladık, 60 dakika ve 60 saniye nereden çıktı?

Mısırlılar her ne kadar günü parçalara ayırıp zamanı ölçen ilk uygarlık olarak karşımıza çıksa da, saat aralıklarının eşit olmaması benzer biçimde bazı küçük detaylar, sistemlerinin günümüzden baktığımızda o denli da ‘eksiksiz’ olmadığı anlamına geliyor. Burada da devreye Antik Yunanlı gökbilimciler giriyor.

Bir Yunan gökbilimci, matematikçi ve coğrafyacı olan Hipparkos (İznikli Hipparkos olarak da biliniyor ve yıldızlara ilişkin gözlemleriyle ve geometri ve coğrafyaya katkıları ile biliniyor.) günün 24 eşit bölüme bölünmesi icap ettiğini söylüyor. Bu bölme işlemi esnasında ise Babil’in zamanında Sümer’den miras almış olduğu 60’lık sayı sisteminden faydalanıyor. Peşinden bir saat 60 dakikaya, o da 60 saniyeye bölünüyor.

Doğal ki burada 60’ın niçin seçildiği mevzusu da bir sual. Buna verilen yanıt ise 60’ın 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20 ve 30 benzer biçimde bolca böleni olan en ufak sayı olması. Doğal ki burada da, tıpkı 12’lik sayı sisteminin niçin seçildiğine yönelik kati bir data olmadığı benzer biçimde, net bir fikre varmak mümkün değil.

Netice olarak değişik medeniyetlerin yıldızları, Güneş’i gözlemleyerek; işin içine matematik, geometri ve coğrafya katarak bir araya getirmiş olduğu bilgiler, günümüzde kullandığımız 24 saatlik gün, 60 dakika ve 60 saniye sistemini ortaya çıkarıyor.

Kaynak 1, Kaynak 2, Kaynak 3