Dünya Haritasında ABD Neden Sağda Değil de Solda?

Günümüzde haritalara erişim oldukça kolay olsa da geçmişte nerede olduğunuzu ya da nereye gideceğinizi bilebilmeniz için yıldızları kovuşturmak benzer biçimde değişik yollara başvurmanız gerekiyordu. Daha sonradan meydana getirilen bulgu ve icatlar her ne kadar bizleri bu benzer biçimde dertlerden kurtarmış olsa da yer ve süre mevzusu hep münakaşaya açık kaldı.

Geçmişte saat sistemi de yerden yere değişim gösteriyordu. Evet, biliyoruz; günümüzde de saat her yerde aynı değil fakat bahsettiğimiz dönemlerde hepimiz adeta kendi zamanını kullanıyordu. Ek olarak harita mevzularında da her ağızdan değişik sesler çıkıyordu. Peki nasıl oldu da biz günümüzdeki saat dilimlerine ve harita şekline ulaştık?

“Ülkeden çıkalım, kıyıyı takip ederek haritasını çıkaralım. En fena ne olabilir ki?”

Coğrafi keşifler ortalama olarak 15’inci yüzyıl civarında başladı. Bu sebeple de bir seyyah olarak böylesi tehlikeli bir yolculuğa bu zamanda atılmak pek de akıl işi olmazdı. Aslına bakarsanız boyutlandırma benzer biçimde sebeplerle bu pek de tutarlı olmazdı. Ek olarak fazlaca fakat fazlaca uzun sürecek olan bu yolculukta durmak isteseydiniz kargaşalık yaşanması oldukça muhtemeldi.

Şu demek oluyor ki o şekilde çıkıp dolaşa dolaşa harita çıkarmak her insanın yapabileceği bir şey değil. Peki bu insanoğlu harita kullanmadı mı?

Kullandılar normal olarak. Hem de zamanının oldukça ötesinde olan üstte gördüğünüz haritayı kullandılar. Venedikli bir rahip olan Fra Mauro, bu haritasını manastırından bile çıkmadan yapmış oldu. Bu süreçte denizci ve haritacı olan Andrea Bianco’dan yardım alan rahibin haritası 1459’da tamamlandı. Kabul etmesi kimileri için zor fakat görebileceğimiz suretiyle Dünya o süre da yuvarlakmış.

Ek olarak yukarıda gördüğünüz haritanın aslen ters çevrilmiş bulunduğunu belirtelim. Dönemin hesaplama şekilleri gereği Mauro’nun haritasında aslen cenup yönü tepede bulunuyor. Altta alıştığımız şekilde olanını görebilirsiniz. Tek yapmak ihtiyaç duyulan tersine çevirmek.

Peki ABD keşfedilince haritalarda ne değişti?

Üstte gördüğünüz haritada (linkten daha yüksek çözünürlüğünde olan olana bakmanızı tavsiye ediyoruz) Alman kartograf Martin Waldseemüller tarafınca hazırlandı. 1507 senesinde ortaya çıkan ve Waldseemüller ismiyle anılan harita, ABD adını geçiren ilk harita olmasıyla biliniyor.

ABD’nın sola yerleştirilmesinin iki sebebi olabilir:

İlki tarih süresince kendini göstermiş olan Batı’ya gitme, oranın zenginliklerini keşfetme isteği olabilir. Batı’ya yol alırken burası keşfedildiği için de haritada sola konulmuş olabilir. Fakat ikimiz de biliyoruz ki bu, deniz ticareti için oldukça eleştiri olan harita konusunu etkilemek için kafi olmaz. Sırf eklemek için ekleyecek olsaydık ABD, Rusya’nın yanında da yer alabilirdi.

Bu sebeple Avrupa merkezli fikir sisteminin bunda bir görevi bulunduğunu düşünüyoruz. Bilhassa de o dönemde oldukça kuvvetli bir donanmaya ve geniş hacimli bir deniz ticaretini yürüten İngiltere üstünden uzaklıklar hesaplanırken haritanın yerinden oynaması mesele olabilirdi. Elbet bu, üstüne fazlaca araştırma gerektiren bir mevzu. Saydığımız iki madde de kendi fikrimiz olduğundan daha detaylı kaynaklara bakmanızı öneriyoruz.

Örnek olarak Dünya’yı alıştığımız şekilden değişik gören Çin’in haritasına bakalım:

Bu haritada görebileceğiniz suretiyle Çin, kendini merkeze yakın bir konuma yerleştirmiş. Buna ek olarak ABD’yı, Afrika’yı ve Asya’nın geri kalanı da kenarlarda içeriyor. Öğrendiğimiz tarihte Batı, gelişimleri takip eden ve bir çok süre insanlığa yön veren kesim olmuştur. Fakat Çin için durum bu şekilde değil.

İyi de niye?

Batı’nın yaptığını Çin de yapıyor. Günümüzde her ne kadar Batı’yı örnek alma yaygın olsa da Çin’in geçmişteki kağıt, basımevi, barut benzer biçimde icatlarını unutmamak gerek. Bu benzer biçimde fazlaca sayıda icatları ve keşifleriyle de kendilerini önde görüyorlar diyebiliriz.

Şu demek oluyor ki Avrupa merkezli fikir sistemi her nasıl Avrupa’yı merkeze koyuyorsa Çin de kendi haritasında aynı sebeple kendisini öne çıkarıyor.

Haritaların nasıl geliştiğine kabaca değindik. Peki zamanı ve konumu anlamaya yarayan paralel ve meridyenleri neye gore yerleştirdik?

Günümüzde kullandığımız saat sistemi olan GMT, 1800’lerde ortaya çıktı. Greenwich Mean Time açılımıyla bildiğimiz bu kısaltma, saatlerin İngiltere’deki Greenwich üstünden geçen boylam yardımıyla yaşamımıza girdi. Fakat meridyenler imgesel çizgilerdir ve kafanıza gore “şurada olacak” kabul edebilirsiniz. 

O süre neden hepimiz tek bir meridyende anlaştı?

Bunun gerçekleşmesinden ilkin her yer için ayrı saatler kullanılıyordu. Bilhassa de tren istasyonları, gidilecek yerlerdeki saat farkını göstermek için değişik konumlarda saatlerin kaç bulunduğunu gösteren karışık tablolar hazırlıyorlardı. Bu da en kolay gündelik işlerden internasyonal alanda eleştiri olan ticarete kadar birçok şeyi etkileyince ortak bir saat belirlemek mecburi hâle geldi.

1884 senesinde 25 ülkeden toplamda 41 temsilci, Washington DC’de buluştu:

Burada başlangıç meridyeninin nerede olacağı tartışıldı ve konferansın sonunda Greenwich, 22’ye 1 oyla 0 meridyeninin geçmiş olduğu yer olarak seçildi. Burada karşı oy veren San Domingo olurken Fransa ve Brezilya oy vermemeyi tercih etti.

Bunun sebebi olarak da çoğunluk için daha yararlı olacağı söylendi. Aslına bakarsanız o zamanlarda denizcilik alanında kullanılan haritaların çoğunluğunda Greenwich başlangıç meridyeni olarak görüldüğü için yabancılık da çekilmeyecekti. Mevzu hakkında düşüncelerinizi yorum kısmında paylaşabilirsiniz.
Kaynaklar: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9