1816 Senesinde Ne Oldu da Yaz Mevsimi Yaşanmadı?

Geçmişte gezegenimiz birkaç kere nefes mavi noktadan nefes beyaz kar topuna dönüşürken, birkaç kez da bu dönüşümün kıyısından döndü. Bu olayların en bilindiklerinden biri ise 1816 senesinde yaşandı. Yazsız Yıl, Yaz Yaşanmayan Yıl, Yazı Olmayan Yıl, Yoksulluk Yılı şeklinde isimlerle malum bu yılda bilhassa Şimal Yarımküre fazlaca ciddi problemler yaşadı ve bir türlü Güneş yüzü göremedi.

Küresel çapta büyük isyanlara, besin krizine ve genel olarak kaosa yol açan bu yıl, bir takvim tarafınca kazara da olsa doğru şekilde tahmin edilmişti. Gelin hep birlikte o dönemde yaşanmış olan olaylara bakalım.

Minik Buz Devri’ne hoş geldiniz!

Ağırlıkla 14. yüzyıldan 1850’lere kadar Dünya genel olarak serindi ve gittikçe de soğuyordu. Şimal Avrupa’da averaj sıcaklıklar 1 dereceye kadar düşmüştü. Bu süreçte yoğun yağış, düşük yaz sıcaklıkları şeklinde nedenlerden dolayı çoğunlukla salgınlar ve kıtlıklar görülüyordu. 

Başlı başına bir yazıyı hak eden bu olayla ilgili olarak bilmemiz gerekenler ise ilk olarak Atlantik Buzulları’nın büyümüş olduğu, 14. yüzyılda büyük kıtlık olaylarına sebebiyet verdiği, 1650’de kaydedilmiş en düşük sıcaklıklara yol açmış olduğu ve 1550’de tüm buzulların genişlediği şeklindedir. Doğrusu insanların yaşamış olduğu pek fazlaca coğrafya oldukça soğuk bir dönemden geçerken üzerine gelen volkanik faaliyetler daha da fena zamanların habercisi olmuştu. 

İlk Mühim Patlama: 1814 Mayon Patlaması

Şimdi bir koca yıl süresince yaz olmaması öyleki kolay bir şey değil normal olarak. Bunun arkasında büyük tabiat olayları olması kaçınılmaz. 1816 yılındaki vakada da sebepleri bulmak için birkaç yıl öncesine bakmak gerekiyor. Bu süreçte ise karşımıza bol miktarda volkanik etkinlik çıkıyor.

Yazları hava sıcaklığının düşmesi için bir yerin güneş ışıklarından yeterince faydalanamaması gerekir. Bu durum da çoğu zaman büyük volkanik faaliyetler sonucu gökyüzünün külle ve parçacıklarla dolması halinde ortaya çıkar. Yazsız Yıl öncesinde de bir takım seri volkanik etkinlik gerçekleşiyor. Bunların içinde en önemlilerinden biri, 1814 senesinde Filipinler’de gerçekleşen Mayon Yanardağı patlaması. Mayon’un atmosfere yaymış olduğu bolca oranda parçacık aslına bakarsak Yazsız Yıl’ı tek başına ortaya çıkaracak güçte değil sadece arkasından gelecek patlamayla güçleri birleştiğinde fazlaca büyük tesir yaratıyor. Zamanı bir yıl kadar ileri saralım şimdi.

1815: Malum En Büyük Yanardağ Patlamasıyla Tambora Patlıyor

Depremlerin etkilerini idrak etmek için kullandığımız Richter Ölçeği benzeri bir ölçek de VEI (Volkanik Patlama İndeksi) adıyla kullanılıyor. Bu ölçeğe nazaran bugüne dek doğrulanmış en büyük yanardağ patlamalası 1815 senesinde, Endonezya takımadalarından kabul edilen Sumbawa adasında gerçekleşti. 

Tambora Yanardağı’nda patlamalar 5 Nisan’da başlarken 10 Nisan, volkanik faaliyetlerin zirveye ulaşmış olduğu ve patlamaların binlerce kilometre mesafeden duyulduğu bigün oldu. Patlamadan ilkin ortalama 4300 metre yüksekliğe haiz olan dağ, 2851 metreye düştü. Patlamaların tamamen durması temmuz ayını, duman çıkışının bitişi ise ağustos ayını buldu.

Patlamanın bir başka mühim yanı ise tam 43 kilometre yükseğe ulaşan patlamanın statosfere erişmesi oldu. Hafifçe olan kül ve parçacıklar, birkaç ay ile birkaç yıl içinde değişen sürelerce atmosferde kaldı ve hava akımlarıyla sürüklendi. 

Gelelim Yazsız Yıl’a…

Tarihçi John D. Post’un “Batı dünyasındaki son büyük geçim krizi” söylediği Yazsız Yıl, tüm bu felaketlerin arkasından geldi. Pek fazlaca araştırmaya nazaran bu durumun sebebi ise yukarıdaki organik afetlerdi. Sürecin tam da Minik Buzul Çağı sonuna gelmiş olması durumun vahametini daha da arttırdı. 

ABD’nin doğusu kısmen kalıcı bir sis tabakası ile kaplandı. Bu sis tabakası yüzünden gökyüzünün, tıpkı yıkım filmelerinde olduğu şeklinde kızıl bir renk almış olduğu kayıtlara geçti. Şimal ABD’nın aslına bakarsanız ziraat cenneti diyemeyeceğimiz şimal kısımları ve yüksek rakımlı bölgeleri ısı düşüşünden en trajik şekilde etkilenen bölgeler oldu. Mayıs ayında başlamış olan don yüzünden pek fazlaca mahsül tarlada öldü. 6 Haziran’da New York ve çevre şehirlerde kar yağışı gerçekleşti. Temmuz ve Ağustos ayında çeşitli bölgelerde don olayları gerçekleşti, göller ve nehirler dondu. 

Avrupa’da da durum değişik olmadı

Yaz olmaması bilhassa Britanya’da büyük sorunlara neden oldu. İrlanda ve İngiltere büyük bir kıtlıkla karşı karşıya geldi. Galli aileler, uzun yolları aşarak yiyecek dilenmek yada başka bölgelere sığınmak mecburiyetinde bırakıldı. Kıta Avrupa’da, bilhassa Almanya’da besin tutarları fazlaca süratli terfi etti. Kundaklama ve yağmalama olayları fazlaca sık görülmeye başladı. Pek fazlaca yerde göller ve nehirler dondu. 

Dengesiz yağışlar sebebiyle pek fazlaca bölgede sel baskınları da görüldü. Nehirlerin yakınına kurulmuş tarlalarda kalan gıdayı da bu sel baskınları yok etti. Macaristan’da kahverengi, İtalya’nın kuzeyinde ve Orta Avrupa’da kırmızımsı renkli kar yağışı görüldü. Esasen Napolyon’un uzun savaşlar serisinde ziraat arazilerinin mühim kısmını yaktığı Avrupa’da bir de yazsız yıl ulaşınca yaşanmış olan kıtlık, sonraki dönemlerde kafi gıda alamamış insanların hastalıklara yakalanmasına ve salgınlarda yüz binlerce insanoğlunun hayatını kaybetmesine neden oldu.

Asya da yazsız yıldan etkilendi

Normal olarak ki Asya da Yazsız Yıl yüzünden pek fazlaca sorunla karşı karşıya kaldı. Çin’in bilhassa şimal bölgelerinde ağaçlar, mahsüller dondu ve hatta Asya mandalarından oluşan sürüler helak oldu. Taşkınlar yüzünden kalan bitkiler de ya öldü ya da mahsül veremedi. Pek fazlaca yerde büyük sel felaketleri görüldü. 

Oluşan nemli ortam ve besin kıtlığı hastalıkların da kol gezmesine neden oldu. Bengal’de Ganj bölgesinde ortaya çıkan kolera, Moskova’ya kadar yayılan bir salgına dönüştü. Yeni bir kıtlıktan çıkmış olan Japonya da büyük zorluklar çekmesine karşın daha tutumlu bir politikaya geçmiş olmaları yardımıyla görece daha azca zararla Yazsız Yıl’dan çıkmasını bildi.

Yazsız Kış’ı öncesinden tahmin eden bir takvim de vardı

1792 senesinde Robert B. Thomas, çiftçilerin kullanımı amacıyla bir almanak yazmaya başlamıştı. Old Farmer’s Almanac adında olan bu güzide takvim oldukça popüler olmuştu. Üstünde bizim takvimlerdeki “Kocakarı fırtınası, 1. Cemre düşmesi” şeklinde bilgilerin bulunmuş olduğu bu takvim, tarımla uğraşanların başucu eserleri içinde yer alıyordu.

Oldukça yüksek doğruluğa haiz bu takvim için Thomas’ın gizli saklı bir formulü vardı. Bu formül de o zamana kadar kaydedilen sıcaklıkların ve hava olaylarının incelenmesine dayanıyordu. 1815 senesinde da aynı formülle 1816 yılının takvimi kaleme alındı. Uzun süre süresince insanların en mühim hava durumu tahmin aracı olan takvim piyasaya çıktığında büyük bir şok yarattı. Takvime nazaran 1816 senesinde haziran ve temmuzda kar yağacaktı. Rakip firmaların alay mevzusu etmiş olduğu bu tahminlerin sebebi ise basımevi hatasıydı: Temmuz-Ağustos yerine de Ocak-Şubat tahminleri yazılmıştı.