Niçin Gemilere Hanım İsmi Veriliyor?

İnsanlık yüzlerce hatta binlerce senedir denizcilik yapıyor. Tehlikelerle dolu uçsuz bucaksız deniz ve okyanuslarda gezi eden denizcilerin kendi aralarında malum bazı anane ve ritüelleri vardır. Şüphesiz bu geleneklerden en yaygın ve eski olanı da gemilere hanım adı vermektir. Günümüzde de devam eden gemilere hanım adı verme geleneği o denli yaygın ki gemiler, İngilizce’de hanımlar için kullanılan she zamiri ile anılıyorlar.

Niçin gemilere hanım adı verilir, niçin she zamiri kullanılıyor benzer biçimde soruların kati bir yanıtı yok. Şundan dolayı bu geleneklerin başlangıcı minimum denizcilik zamanı kadar eski. Sadece gene de elimizde bazı zamanı hikayeler ve teoriler var. Bu öykü ve teoriler bu mevzuda bazı sual işaretlerini ortadan kaldırabilir. Niçin gemilere hanım adı verilir gelin yakından inceleyelim ve bu geleneğin tarihsel yolculuğunu görelim.

Vapur kelimesinin kökeni:

Niçin gemilere hanım adı veriliyor sorusuna geçmeden ilkin niçin gemiler için İngilizce’de hanımlar için kullanılan she zamiri kullanılıyor sorusuna bakalım. Bu probleminin yanıtı, vapur kelimesinin kökeninde yatıyor. Vapur kelimesinin kökeni, Latince Navis kelimesidir ve bu kelime dişidir.

Günümüzde yaygın olarak konuşulan pek oldukca dil benzer biçimde, bu pek oldukca dilin temelini oluşturan Latince’de de kelimelerin cinsiyeti vardır. Türkçemizde karşılığı olmayan bu durum sebebiyle yalnızca canlılar değil, eşyalar da dişi ve erkek benzer biçimde cinsiyetlere sahiptirler. Vapur de kısaca Navis kelimesi de dişi olanlardan bir tanesi.

Latince, bilhassa bugün Batı dünyasında konuşulan pek oldukca dilin kökenini oluşturduğu için gemiler için she zamirinin kullanılmasının da sebebi budur. Kısaca ortada kolay bir dil geleneği var. Niçin gemilere hanım adı veriliyor sorusunun ise bazıları duygusal, bazıları cinsiyetçi olan birkaç cevap var. 

Denizcilerin aramış olduğu hanım ve anne şefkati:

Denizciler bir gemiye atlar, aylarca hatta senelerce denizlerde ve okyanuslarda gezi ederek yaşam mücadelesi verirler. Denizin sıkıntılı şartları sebebiyle tarih süresince neredeyse tüm denizciler erkek olmuştur. Günümüzde bu durum değişmiş olsa da hala hem denizci askerlerin hem de sivil denizcilerin çoğunu erkekler oluşturmaktadır.

Bu kadar adamı bir gemiye doldurup denize saldığınız vakit takdir ederseniz her şey beklenir. Bundan dolayı çocukluktan kalma güdülerini tetikleyecek ve onları güvende hissettirecek bir şeye, anne şefkatine gereksinim duyulur. İşte bu anne şefkatini, onları tehlikelerden koruması beklenen vapur verir. Bundan dolayı vapur adları tanrıça ya da azize isimlerinden seçilir.

Gemilere hanım adı verilmesinin öteki bir sebebi de vapur sahibinin sevgilisini, eşini ya da aşka düştüğü bayanı onurlandırmak istemesidir. Sevilmiş olduğu hanımdan sonrasında en kıymetli varlığı olan gemisine onun adını vermek büyük bir onur olarak görülmektedir. Günümüzde de pek oldukca vapur, tekne, yat sahibi bu geleneği sürdürmektedir.

İnanç sebebiyle gemilere hanım adı verilirdi:

Gemilere hanım adı verilmesinin duygusal bir yönü olmasıyla birlikte inanç boyutu da vardır. Pek oldukca kültürde hanım, doğurganlığı ve sevgiyi temsil etmesi sebebiyle mukaddes kabul edilmektedir. İsimsiz bir vapur kısır bir hanım benzer biçimde görülür ve uğursuzluk getireceğine inanılırdı. 

Uzun seneler gemiler ve kadınların beraber anılmasının dahi uğursuzluk getireceğine inanılmasından sonrasında tahminen 14. yüzyılda ilk kez bir gemiye hanım adı verildi. 18. yüzyıldan sonrasında ise gemilere hanım figürleri de işlenmeye başladı. Okuma yazma bilmeyen bir çok denizci, gemilerini bu hanım figürlerinden tanırdı.

Gemilere hanım adı verilmesinin inanç boyutu, gemiye bir hanım ruhu yüklemekle temellendirilebilir. Kadının doğurganlığı, bereketi temsil etmesi, sevgiyi ve koruyuculuğu temsil etmesi böylece gemiye yüklenmiş bir kalite haline gelirdi. Hanım ruhuna haiz olan geminin denizcileri felaketlerden koruyacağına inanılırdı.

Gemilere hanım adı verilmesinin çirkin bir yönü de var:

Gemilere hanım adı verilmesinin duygusal ve inanç yönü pek oldukca açıdan kabul edilebilir bir durum. Sadece işin bir de çirkin ve eleştirilen cinsiyetçi boyutu var. Maalesef bu boyut günümüzde bile pek oldukca şahıs tarafınca kabul edilerek hanımlar açık bir halde metalaştırılmaktadır.

ABD’li Emekli Tuğamiral Francis D. Foley tarafınca 1998 senesinde kaleme alınan bir yazıda; gemiler erkekler tarafınca sevindirilmiş olduğu, boyanabildiği, masraflı olduğu, zarar verme potansiyeli olduğu, vücut hatları olduğu ve benzeri pek oldukca vasfa haiz olduğundan hanım benzer biçimde görüldüğü ve bu yüzden hanım adı almış olduğu anlatılmaktadır. 

Denizcilerin kendilerine hususi, kapalı dünyaları pek bilinmediği için Tuğamiral Francis D. Foley tarafınca kaleme alınan bu yazının ne kadar genel bir görüşü kapsadığı kati olarak bilinmiyor. Sadece bu şekilde kıdemli bir denizcinin bu kadar uzun ve detaylı bir yazıyı yalnızca kendi düşüncelerine dayanarak yazmadığı kati.

Hanım olarak kabul edilen tek eşya gemiler değil:

Nesnelere cinsiyet atfetmek bizim lügatımızda ve kültürümüzde pek yaygın olmasa da Batı dillerinde bu durumla karşılaşıyoruz. Karşımıza çıkan durumlar içinde yalnızca dişi gemiler yok. Otomobiller, uçaklar, motosikletler ve öteki kıymetli eşyaların da hanım adı almış olduğu ve she zamiri ile anıldığı biliniyor.

Bu durumu gene iki açıdan değerlendirmek mümkün. Erkekler, kıymet verdikleri eşyalara kıymet verdikleri kadınların adları veriyorlar ya da erkekler, haiz oldukları eşyalara haiz oldukları hanımlar benzer biçimde davranıyor diyebiliriz. Kısaca olayın romantizm boyutu ile bayanı bir meta olarak görerek sahiplenme boyutu kıl kadar ince bir çizgi ile ayrılıyor.

1917 yılının Şubat ayında New York Times’ta piyasaya çıkan bir yazıda, ABD Birleşik Devletleri için de she zamiri kullanılmıştır. Bunun sebebi, ülkenin harp koşullarında korunması ihtiyaç duyulan bir hanım olarak ya da vatandaşlarına şefkat gösteren bir anne olarak görülmesi olabilir. Kısaca daima iki temel değerlendirme kriterimiz var.

Niçin gemilere hanım ismiyle hitap ediliyor, niçin she zamiri kullanılıyor benzer biçimde dört gözle beklenen soruları yanıtladık ve bu geleneğin tarihsel yolculuğundan bahsettik. Gelenekler, insanları mutlu etmek için vardır. Toplumun yarısı bu gelenekten memnun değilse sürdürmenin de pek bir anlamı olmaz.