Pavlov’un Köpeği Deneyi ile Keşfedilen Klasik Koşullanma

Bilimsel deneyler oldukça karmaşık süreçlerdir. Bir mevzu üstünde meydana getirilen emekler esnasında bambaşka bir şey keşfedebilirsiniz. İvan Pavlov’un yapmış olduğu da tam olarak buydu. Rus bilim insanı aslına bakarsak sindirim sistemi üstüne emekler yapıyordu sadece bu emekler esnasında üstünde gözlem yapmış olduğu köpeklerde oldukça değişik bir durum keşfetti. Klasik koşullanma olarak adlandırılan bu ruhsal gerçeği çoğumuz Pavlov’un köpeği olarak biliyoruz.

Pavlov’un köpeği deneyleri esnasında görüldü ki bu hayvanlar ilkin çalışanların ayak sesine, ondan sonra da hususi olarak onlara sunulan zil sesi uyarıcılarına salya akıtarak tepki gösteriyorlardı. Zira ayak sesi ve zil sesi demek, yiyecek vaktinin gelmesi demekti. Bu durumun insanlarda da geçerli olması ise psikoloji biliminde yeni bir devrin kapılarını açtı. Pavlov’un köpeği deneyleri ve klasik koşullanma nedir gelin birazcık yakından bakalım.

Sindirim sistemi üstüne çalışan bir bilim insanı: İvan Pavlov kimdir?

1849 – 1936 yılları aralığında yaşamış olan İvan Petroviç Pavlov, Ryazan İlahiyat Yüksek Okulu’nda temel eğitimini aldıktan sonrasında Askeri Tıp Akademisine girdi. Burada fizyoloji alanında uzmanlaştı sadece bir taraftan da tabiat bilimleri başta olmak suretiyle pek fazlaca değişik mevzu hakkında da eğitim alıyordu. Bu süreçte insan refleksleri üstüne mühim emekler yapmış oldu.

Artık bir uzman olan Pavlov, kendine bir laboratuvar açtı. Çalışmalarındaki başarısı sebebiyle bilim dünyasında öne çıktı ve Nobel Ödülleri’nin kurucusu olan Alfred Nobel başta olmak suretiyle pek fazlaca mühim isimden destek aldı. Bu destek sunar ile yapmış olduğu sindirim sistemi emek harcamaları yardımıyla 1904 senesinde  Nobel Fizyoloji/Tıp Ödülü’ne layık görüldü. Ödül töreninde yapmış olduğu konuşma ise onun çalışmalarının fazlaca daha değişik bir boyutu bulunduğunu tüm dünyaya gösterdi.

“Canlıların en temel ve en kuvvetli içgüdüsü yiyecek bulmaktır.”

Nobel ödülünü almak için sahneye çıkan İvan Pavlov, konuşmasına {hiç de} beklenmedik bir halde başladı. Ona nazaran tüm canlıların en temel ve en kuvvetli içgüdüsü yiyecek bulmaktı. Koşullu refleks ve koşulsuz refleks şeklinde kavramlardan bahsetti. Zira Pavlov, deneyleri esnasında üstünde çalmış olduğu köpeklerin hemen hemen et verilmemesine karşın onun ya da asistanlarının ayak sesini duyunca salya akıtmaya başladıklarını keşfetti.

Pavlov’un köpeği deneyi ile ortaya çıkan klasik koşullanma:

Ivan Pavlov, sindirim sistemi emek harcamaları için köpekler üstünde deneyler yapıyordu. Onları iyi besliyor ve bakımlarına dikkat ediyordu. Beslenme süreçlerine alışan hayvanlar, Pavlov’un ya da asistanlarının ayak seslerini duydukları süre yiyecek zamanı geldiğini anlıyor ve salya akıtmaya başlayarak kendilerini yemeğe hazırlıyorlardı. Şu demek oluyor ki et naturel uyarıcısına, salya naturel tepkisini veriyorlardı.

İyi eğitimli bir bilim insanı olan Pavlov şunu düşündü, bu naturel tepki suni bir uyarıcıya da verilebilir miydi? Derhal emekler başladı. Köpeklere her et verilmeden ilkin bir zil sesi çaldı. Birkaç tecrübe etme sonunda köpek artık zil sesi ile et içinde bir ilişki kurmuştu. Bu durum şartlı tepki ya da koşullu refleks olarak adlandırılır. Zira aslına bakarsanız ete verdiği tepki, şartsız tepkidir. 

Pavlov’un köpeği deneyi adım adım ilerledi:

Köpeklerin ilk tepkilerini fark eden Pavlov, hususi bir düzenek hazırlayarak köpeklerin salya miktarını ölçmeye başladı. Onlara minik minik etler verdi ve naturel olarak salya oranları arttı. Sonrasında et verdikçe zil çalmaya başladı ve gene naturel olarak salya oranları arttı. Son olarak et vermeden yalnızca zil çaldı ve koşullu refleks olarak köpeklerin salya oranı arttı. Şu demek oluyor ki köpek artık suni bir uyarıcıya naturel bir tepki verir hale geldi. Pavlov bu tepkileri üç temel başlıkta açıklar;

• Çevreden gelen her bir uyaran harekete geçiriyor ya da hareketi engelliyor.
• Harekete geçmeyi ve hareketi engellemeyi elde eden sinirlerin beyindeki etkileşimleri belirli kurallara nazaran gerçekleşiyor.
• Her sinir sisteminde doğuştan gelen farklılıklar bulunuyor.

Klasik koşullanma sürecini tanımlayan temel kavramlar:

• Başlangıçta hiçbir naturel tepki oluşturmayan etkisiz uyarıcı kısaca zil sesi.
• Organik tepkiye yol açan naturel koşulsuz uyarıcı kısaca köpeğe verilen et.
• Otomatikman oluşan naturel koşulsuz tepki kısaca köpeğin salyasındaki artış.
• Koşulsuz uyarıcı ile eşleştikten sonrasında anlam kazanan koşullu uyarıcı kısaca et ile beraber çalan zil sesi.
• Koşullu uyarıcıya verilen öğrenilmiş koşullu tepki kısaca köpeğin zil sesini duyunca salyasındaki artış. 

Pavlov’un köpeği deneyindeki klasik koşullanmanın temel ilkeleri:

• Sönme
• Kendiliğinden geri gelme
• Uyarıcı genellemesi
• Ayırt etme
• Üst düzey koşullanma

Sönme:

Deneysel çözülme olarak da adlandırılan sönme ilkesi, koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyarıcı ilişkisinin zayıflamasıdır ve bunun sonucunda koşullu tepki ortadan kalkar. Zil çalmasına karşın köpeklere et verilmemesi sonucu köpek artık zil sesine tepki vermeyecektir.

Kendiliğinden geri gelme:

Klasik koşullanma ile öğrenilen koşullu tepki sönme ile ortadan kalksa bile geri gelebilir. Şu demek oluyor ki köpeğe zil sesi ile et verilmese ve bu tepki sönse bile bir süre sonrasında yeniden edilirse koşullu tepki geri gelir. Sadece bir kez söndükten sonrasında asla eskisi şeklinde olmaz.

Uyarıcı genellemesi:

Koşullu tepkiye yol açan koşullu uyarıcıya benzer uyarıcılara da aynı tepkinin verilmesini ifade eder. Köpek, aynı zil sesi olmasa da benzer seslere salya akıtabilir. Çocukluğunda bisikletten düşerek ayağını kırmış bir kişinin motosiklete binmekten korkmasını buna örnek olarak gösterebiliriz. 

Ayırt etme:

Ayırt etme ilkesi, uyarıcı genellemesinin tam tersi bir etkidir. Şu demek oluyor ki bir köpek yalnızca tek bir koşullu uyarıcıya koşullu tepki izah edebilir. Bu ilke, her sinir sisteminde doğuştan bulunan farklılıklar sebebiyle ortaya çıkmaktadır.

Üst düzey koşullanma:

Koşullu tepki oluşturan koşullu uyarıcıya bir yenisinin eklenmesini ifade eden üst düzey koşullanmaya örnek vermek gerekirse bisikletten düşmüş olduğu için motosiklete binmekten korkan kişinin otomobilden da korkmasını söyleyebiliriz. 

Klasik koşullanma tekniği İkinci Dünya Savaşı’nda kullanıldı:

İkinci Dünya Savaşı esnasında Almanların kuvvetli tankları ile savaşım etmek isteyen Sovyetler, Pavlov’un köpeği deneyini kullandılar. Köpekleri günlerce aç bıraktıktan sonrasında tankların yanında yiyecek verdiler. Böylece köpek, tank ile yiyecek içinde bir bağlantı kurdu.

Savaş alanına çıkarılan aç köpeklerin sırtına bomba bağlandı. Aç bir halde salınan köpekler Alman tanklarını görünce derhal yanına yanaştılar ve sırtlarındaki bombalar patlatılarak tanklar imha edildi. Sovyet kaynaklarına nazaran bu şekilde 300 tank yok edildi. Hatta o şekilde ki bir dönem Alman askerlerine gördükleri her köpeği vurma emri verildi.

Reklamlarda kullanılan klasik koşullanma şekilleri ile manipüle ediliyoruz:

Klasik koşullanma tekniği bugün alkol, uyuşturucu ve sigara bağımlılığı için kullanılan bir yöntem sadece asla beklemediğimiz bir yerde, reklamlarda da kullanılıyor. X şampuanı kullanırsak reklamdaki oyuncu kadar güzel olacağımızı, Y içeceğini içersek inanılmaz neşeli bir yaşamımız olacağını düşünüyoruz. Her ne kadar bunlar mantıklı gelmese bile bilinçaltımıza ister istemez bu mesajları alıyoruz. Bilhassa gençler bu manipülasyon tekniğinin hedefindedir.

Kişinin suni uyarıcılara naturel tepki verme sürecini tanımlayan Pavlov’un köpeği deneyi ile ortaya çıkan klasik koşullanma hakkında bilmeniz gerekenlerden bahsettik. Ne kadar karmaşık bir zihnimiz olsa bile birkaç rahat hile ile manipüle edilebiliyor olmamız hakkaten düşündürücü.