Rusya ile Ukrayna niçin savaşıyor? Rusya-Ukrayna krizinin sebebi ne?
Rusya ile Ukrayna içinde Donetsk ve Lugansk şehirlerini de içine alan geniş kömür rezervlerine haiz Donbass bölgesinde yaşanmış olan kriz günden güne derinleşiyor. İnternette ise bu gerilim sebebiyle ‘Rusya ile Ukrayna niçin savaşıyor’, ‘Rusya ile Ukrayna arasındaki krizin sebebi ne?’ şeklinde sorguların arttığı görünüyor. Mevzuya ilişkin Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Giray Saynur Derman Anadolu Ajansı için bir çözümleme kaleme aldı.
Derman’ın yorumlarının bir kısmı şöyleki: (Yazının tamamı)
Rusya yanlısı ayrılıkçı Novorossiya Federal Devleti ile Ukrayna Silahlı Kuvvetleri içinde 6 Nisan 2014’ten beri Donbass bölgesinde sürmekte olan harpte bugüne dek 13 binden fazla şahıs yaşamını yitirdi.
SORUN ÇOK BOYUTLU BİR HALE GELDİ
Donbass bölgesindeki krizin çözümüne ilişkin Rusya, Ukrayna ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’ndan (AGİT) oluşan Üçlü Temas Grubu 27 Temmuz 2020’den itibaren kapsamlı ateşkes sonucu almıştı. Fakat Ukrayna Silahlı Kuvvetleri bugüne dek ayrılıkçıların on kez ateşkesi ihlal ettiğini, 26 Mart’ta dört Ukraynalı askerin bu saldırılar sebebiyle ölmesinin peşinden, 6 Nisan’da da Donbass’ın Avdiyivka ve Zolotoye bölgelerinde ayrılıkçıların açmış olduğu ateş sonucu iki Ukrayna askerinin daha öldüğünü bildirdi. Bölgede gelişen bu vakalar ve akabinde Ukrayna Genelkurmay Başkanı Ruslan Homçak’ın 30 Mart’ta Meclis’te yapmış olduğu konuşmada Rusya’nın tatbikat bahanesiyle Ukrayna sınırları yakınlarına asker sevk etmiş olduğu, nükleer kapasiteli büyük ve orta menzilli İskender hava müdafa roket sistemleri yerleştirdiği yönündeki eleştirisi üstüne, sorun ABD ve NATO’nun da sürece dahil olduğu fazlaca boyutlu bir hale geldi. Ukrayna Devlet Başkanı Vladimir Zelenskiy Rusya’nın Ukrayna sınırına askeri yığınak yapmasını provokasyon olarak nitelendirerek “Provokasyonlara hazırız” şeklinde bir izahat yapmış oldu.
YIL 2014
2014 senesinde devrin Ukrayna Devlet Başkanı Viktor Yanukoviç Avrupa Birliği’ne (AB) giriş sürecinde Ukrayna’ya ivme kazandıracak bazı anlaşmaları imzalamak istememiş ve bu hareket halkın tepkisini çekmişti. Rusya yanlısı addedilen Yanukoviç’e çekilme çağrıları yapılmış ve halk meydanlara inmişti. Gösterilerin büyüyüp iç çatışmaların başlaması üstüne, Yanukoviç helikopterle Rusya’ya kaçarak ülkeyi terk etmişti. Karışıklıklar Ukrayna’nın Doğu bölgesine sıçramış ve Rusya tarafınca desteklenen ayrılıkçılarla Ukrayna ordusu çatışmaya girmişti. Rusya Ukrayna’nın Donetsk ve Lugansk şehirlerini kapsayan Donbass bölgesini ve bunun yanı sıra Kırım’ı da işgal ederek bölgede üstünlük sağlamıştı.
DAHA BÜYÜK BİR SAVAŞ İHTİMALİ VAR MI?
Senelerdir bölgede “ateşkes ihlali” olarak seyreden bu krizin Rusya ile yeni ve büyük bir harbe yol açma ihtimali internasyonal kamuoyunun da gündeminden düşmüyor. Her iki ülke de bu süreçte asla geri adım atmıyor ve her geçen gün bölgede gerilim yükseliyor. Rusya ile Ukrayna içinde giderek artan gerilimde Moskova ve Kremlin’den gelen açıklamalar da bu ihtimalin gerçekleşebileceği yönündeki endişeleri artırıyor. Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov ve Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov Rusya’nın kendi toprakları içinde silahlı kuvvetlerini kendi takdirine bakılırsa hareket ettirdiğini ve bunun bir tehdit unsuru olarak algılanmaması icap ettiğini açıkladı. Rusya tarafınca, Ukrayna’yı ABD ve NATO’nun askeri olarak desteklemesi halinde Rusya’nın da kendi güvenliğini sağlamak için ilave tedbirler alacağı, Donbass’ta yeni bir sıcak çatışma başlatma girişimlerinin Ukrayna’nın bölünmesine yol açabileceği ve hatta daha da sert bir üslupla Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafınca da belirtildiği suretiyle “Ukrayna’nın yıkıma uğrayacağı” şeklinde açıklamalarda bulunulmuş oldu.
RUSYA NE DİYOR? UKRAYNA NE DİYOR?
Rusya’dan gelen son olarak açıklamada Donbass’taki çatışmalara Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin (BMGK) 2202 sayılı kararıyla kabul edilen Minsk Anlaşması önlemlerine dayanan barışçıl araçlarla çözüm üretilmesinden, NATO ülkelerinin Ukrayna ve Karadeniz’deki varlığını artırmasından, NATO ülkelerinin Ukrayna ordusuna mali ve lojistik destek vermesinden, ölümcül silahlar tedarik etmesinden ve Batılı eğitmenlerin Ukraynalı askerlere eğitim vermeyi sürdürmesinden duyulan hastalık öne sürüldü. Ukrayna ise Rusya’nın sınıra asker sevkiyatından kaygı duyduklarını, bilhassa NATO çerçevesinde Avrupa’nın internasyonal hukukla tanınan sınırlarının Rusya tarafınca ihlal edildiğini öne sürdü. Ukrayna Genelkurmay Başkanı Ruslan Homçak Donbass krizi ve NATO’nun kuruluşunun 72. yıldönümü sebebiyle yapmış olduğu açıklamada, Ukrayna Silahlı Kuvvetleri’nin son yıllarda “Avrupa’nın kalkanı” haline geldiğini ve Ukrayna’nın Avrupa-Atlantik güvenliğine mühim katkı sağladığını belirterek “NATO ortaklaşa iş” vurgusu yapmış oldu. Ek olarak Kosova ve Afganistan’da NATO liderliğindeki internasyonal sulh ve güvenlik operasyonlarına katılmaya devam edileceği açıklandı ve Irak’taki operasyonlara (misyonlara) ve Akdeniz’deki Deniz Muhafızları’na katılma mevzuları da gündeme getirildi.
GELİŞMELER ENDİŞE VERİCİ BOYUTTA
Karadeniz’in kuzeyi ve bölgenin güvenliği açısından gelişmelerin kaygı verici boyutta bulunduğunu söyleyen Derman şöyleki devam ediyor: ABD Başkanı Joe Biden’ın Putin’i “katil” olarak nitelendirmesi, akabinde 26 Mart tarihinde dört askerin Rus güçlerin Donbass bölgesinde düzenlemiş olduğu bir havan topu saldırısı sonucunda yaşamını kaybetmesi üstüne ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın Ukrayna Dışişleri Bakanı Dmitro Kuleba ile yapmış olduğu görüşmede “Rusya’nın saldırganlığı karşısında Ukrayna’nın toprak bütünlüğünden yana olduklarını” belirtmesi, ABD’nin bu sürece destek verdiğinin açık bir ispatı. Ek olarak 2014 yılından bu yana ABD’nin Ukrayna’ya iki milyar dolardan fazla güvenlik yardımı taahhüdünde bulunmuş olduğu biliniyor. AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell Ukrayna’ya “tereddütsüz destek” vereceklerini ve Rus birliklerinin Ukrayna sınırındaki hareketliliği sebebiyle endişeli olduklarını belirtti. AB’nin bölgeye ABD ve NATO kadar destek vereceği aşikâr.
UKRAYNA’NIN JEOPOLİTİK ÖNEMİ NE?
Ukrayna jeopolitik ve stratejik bağlamda Rusya açısından ciddi bir kırılma hattının üstünde bulunuyor; Rusya için Avrupa’nın doğusuna ve Balkanlara oluşturulan bir kapı durumunda. Stratejist Zbigniew Brzezinski’nin “Büyük Satranç Tahtası” adlı eserinde belirtiği suretiyle, “Ukraynasız bir Rusya Avrasya imparatorluğu olması imkansız”. Ukrayna ile NATO ve AB içinde “Turuncu Devrim” ve “Euro Meydan” sonrasından beri gelişen yakınlaşmalar, NATO standartları kapsamında Ukrayna ordusunda düzeltim sürecinin ele alınması, bölgede çıkabilecek ihtimaller içinde çatışmalara NATO’nun dahil olma ihtimali şeklinde unsurlar, iki ülke içinde yaşanmış olan bu krizin ne denli mühim bulunduğunun ve bölgede yaşanabilecek sıcak çatışmanın her an internasyonal boyuta dönüşebileceğinin sinyallerini veriyor.
Derman’ın analizinin netice kısmı ise şöyleki: Rusya 1994 senesinde imzalanan Budapeşte Memorandumu ile “Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü” ve “Kırım üstündeki egemenliğini” onaylamasına karşın, Ukrayna’yı Rusya Federasyonu’nun bir parçası olarak görmüş ve Kırım Yarımadası ile Sivastopol (Akyar) üstündeki Ukrayna egemenliğini asla kabullenememiştir. Ukrayna ise toprak bütünlüğünü tekrardan sağlayabilme ve Doğu-Batı kıskacında tutarlı bir rota çizebilme hedefinde. Rusya kontrollü gerilim politikası gereği siyasal emeliyle, Batı kıskacından kurtulmak ve kendi enerjisini ispatlamak için jeopolitik bir güç mücadelesi içine girmiştir. Bunun en yakın örneği 2008 Gürcistan savaşı ve 2014 Kırım işgali olmuştur. Zamanı ve naturel güzelliğiyle gezim cenneti bir yarımada olan Kırım, işgalden yedi yıl sonrasında bugün Rusya’nın bir askeri üssü haline gelmiş durumda. Ekonomisi tamamen Rusya’ya bağımlı olan bölgede halk ekonomik güç açısından fakirleşmiş halde; halkın bir kısmı da Kırım topraklarının Ruslaştırılması politikası gereğince Ukrayna’ya gitmek mecburiyetinde bırakıldı. Doğu Ukrayna “Donbass” çatışma bölgesi haline geldi. 2014’ten beri Rusya ve Ukrayna içinde yaşanmış olan Kırım ve Donbass krizi 2021 senesinde fazlaca daha tehlikeli bir boyut kazanmıştır. Rusya’nın Ukrayna’ya karşı sürdürdüğü tavır Avrupa-Atlantik güvenliğini ciddi şekilde zedeledi. Ukrayna Rus yanlısı ayrılıkçı unsurların Donbass’ta bağımsızlığına onay vermese de uzlaşmacı bir tutum sergiledi; fakat buna karşın bölgede ateşkes ihlali gerçekleşti.
İlişkilerin normalleşmesini sadece Rusya’nın Ukrayna’nın egemenliğini, bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tanıması sağlayabilir. Bu çerçevede Rusya’ya AB tarafınca uygulanan yaptırımlar gevşetilebilir ve istikrarsızlık biter. Aksi halde Ukrayna’nın müttefiki olan AB, NATO ve ABD şeklinde güçlerin bölgeye (minik çaplı da olsa) dış müdahaleleri olabilir. NATO’nun bölgeye ihtimaller içinde müdahalesi Rusya’nın kırmızı çizgisidir. Ukrayna’nın (Rusya’nın bu kırmızı çizgisini ihlal edip onun asla tasvip etmeyeceği şekilde) NATO’ya üye olması gerginliği harp boyutuna taşıyabilir. Dileğimiz bundan sonraki süreçte bölgede savaşsız, dış ilişkiler çerçevesinde nihai antlaşmaların yapılması ve kısa vadede normalleşme yolunda bir an ilkin ateşkes sürecine geçilmesidir.
[Prof. Dr. Giray Saynur Derman Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi öğretim üyesidir]