Samanyolu Galaksimizin İsmi Nereden Geliyor?

Evrenin ebatlarına ilişkin emek harcamalar devam ederken, keşfedilen bazı bölgelere hususi adlar veriliyor. Mesela Güneş Sistemimiz ve bu sistemin de içinde bulunmuş olduğu Samanyolu Galaksisi. Sadece İngilizce adı Milky Way olan galaksiye, tarihin değişik dönemlerinde ve bölgelerinde pek fazlaca değişik ad verildi. Samanyolu adı nereden geliyor, Samanyolu Galaksisi’nin adı niçin Samanyolu’dur şeklinde soruların arama sıklığına bakarsak her insanın bu mevzuda kafası karışık şeklinde görünüyor.

Merak etmeyin, tarihin tozlu sayfalarını birazcık karıştırdığımız vakit Samanyolu Galaksimizin adı nereden geliyor sorusunun yanıtı olabilecek pek fazlaca değişik öykü ile karşılaşıyoruz. Gelin evrenin bu gizemli gökadasının isim hikayesinin dünden bugüne yolculuğunu inceleyelim.

Samanyolu Galaksimizin adı nereden geliyor? Ilkin İngilizce karşılığı olan ‘Milky Way’ anlamına bakalım:

Normal olarak günümüzdeki pek fazlaca gök cisminde de olduğu şeklinde Eski Yunancadan. Yunan mitolojisindeki karakterlerin pek bir çok direkt olarak gökteki cisimlerle eşleştirildikleri ve hikayelerinin pek bir çok sonunda göklere müdahale ihtiva ettiği için uzay ile ilgili terimlerin neredeyse hepsinin Eski Yunanca ya da Latince bulunduğunu görmüş olacaksınız. Samanyolu’nun hikayesi ise şu şekilde;

Yunan tanrısı Zeus’un, ölümlü bir hanımdan Herakles isminde bir oğlu dünyaya gelir. Tanrıça Hera uyurken Zeus, Herakles’i onun göğsüne koyar ki sütünden içebilsin. Hera uyandığı vakit göğsünde tanımadığı bir bebek görünce korkar ve sütü göğe doğru fışkırır. Bu fışkıran süt de Samanyolu Galaksimizi oluşturur.

Mitolojik anlatılara nazaran Hera’nın sütü ile oluşan galaksimiz, ‘süt şeklinde’ anlamına gelen galaxias ya da ‘süt dairesi’ anlamına gelen kyklos galaktikos olarak isimlendirilir. Doğrusu aslına bakarsak tek başına galaksi kelimesi bile sütlü manasına gelmektedir. Bu terim İngilizceye Milky Way doğrusu Sütlü Yol olarak çevrilmiş ve bu şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Türkçede Samanyolu adı nereden geliyor sorusunun ise fazlaca daha garip bir hikayesi var.

İngilizce Milky Way olan galaksimizin adı Türkçede niçin Samanyolu? Bunu idrak etmek için Osmanlı dönemine gidiyoruz:

Galaxias kelimesi direkt olarak Türkçeye çevrilmiyor. Osmanlı döneminde gök bilimi ile uğraşan İranlılar, görünen ve içten dışa doğru ilerleyen disk şeklindeki yıldız kümelerini saman ve çekenler kelimelerinin birleşimi olan Kehkeşan ya da Kahkeşan olarak isimlendirmişlerdir. 

Fars efsanelerinde Kehkeşan, kerpiç ustaları için saman taşıyan kişilerin düşürdükleri sap, toz ve çöp parçaları ile oluşmuştur. Efsanede yer edinen bazı beyitlerde bu saman taşıyan kişilerin hırsızlıkla suçlandığından, onlara kılıç çekildiğinden ve zulüm gördüklerinden bahsedilir. Tüm garip hikayeler Yunan mitolojisinden çıkacak değil ya. 

Kehkeşan kelimesini direkt olarak Türkçe çevirdiğimiz vakit saman çekenler anlamına geliyor. Sadece dil uzmanlarımız bu çevirinin birazcık yavan kaldığını düşünmüş olacaklar ki Samanyolu şeklinde başka hiçbir dildeki karşılığına benzemeyen bir kelime ile galaksimizi tanımlamışlardır. 

Türk kültüründe de Samanyolu tanımları

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde bulunan ve Nazım H. Polat tarafınca kaleme alınan Samanyolu kelimesinin kökenleri incelemesinde görüyoruz ki Türk ve İslam kültüründe gökte gözle görülür bir halde dolaşan yıldız kümelerine tarih süresince pek fazlaca değişik isim verilmiş ve anlam yüklenmiştir.

Samanyolu, Yakut efsanelerinde karşımıza “Göğün dikiş yeri.” ve “Tanrının dünyayı yarattığı sıralardaki ayak izleri.” olarak çıkarken; Sibirya Vogul, Orta Sibirya Tunguz ve Macar kavimlerinde “Altı ayaklı geyiği avlamak için ayaklarına kayak takan avcının kayak izleri.” olarak bahsedilmektedir.

Anadolu’da Samanyolu için gökdere ve gök yolu ifadeleri kullanılırken; Hun Türkleri, Avrupa seferleri esnasında bu yıldız yolunu kullandıkları için “Ordu yolu” adını vermişlerdir. Kırgızlar kuş colı, Türkmenler kuşlar yolı, Kazan Türkleri kiyik kaz yulı, Osmanlılar ise hac yolu olarak Samanyolu Galaksisi’nden bahsetmişlerdir. Günümüz Türkçesinde kullanılan bazı sözcükler ise “Saman yolu, samanlık yolu, gök yolu, gök kapısı” şeklinde benzer tanımlardan oluşuyor.

Peki Samanyolu Galaksisi’ni, doğrusu bu galaksinin içinde bulunduğumuzu kim fark etti?

Zamanı hikayelere baktığımız vakit aslına bakarsak Samanyolu Galaksimizin günümüzden binlerce yıl ilkin bile bilinir bulunduğunu görüyoruz. Sadece uzay bilim anlamında, gökte dönen bu yıldızların bir galaksi bulunduğunun keşfi oldukça yakın bir tarihte gerçekleşmiştir. 

Samanyolu Galaksisi ile alakalı ilk gözlemler, Dünya’nın döndüğünü de ilk söyleyenlerden olan Galileo Galilei tarafınca 17. yüzyılda yapılmış; galaksi üstüne kurulan ilk teoriler ise 18. yüzyılda Alman felsefeci Immanuel Kant tarafınca ortaya atılmıştır. 

Hubble Teleskobu’na da adını veren Edwin Hubble, 1920’li yıllarda galaksinin yalnızca gördüğümüz kadar olmadığını ortaya çıkarmıştır. Sonraki yıllarda Hollandalı Gökbilimci Jacobus Kapteyn ve Harlow Shapley galaksi ile alakalı teorilerini çizimlerle güçlendirmişlerdir. Gök bilimci Robert Julius Trumler ise bugün bildiğimiz gökada tanımını ortaya koyarak Samanyolu Galaksisi araştırmaları üstündeki son çerçeveyi belirlemiştir. 

Samanyolu Galaksisi hakkında garip bilgiler:

• Galaksinin yarıçapı 52.850 ışık yılı doğrusu ortalama 4.99988926 × 10 üstü 17 metredir.
• Galaksinin kalınlığı bin ışık yılıdır.
• Samanyolu Galaksimizde 250 milyar yıldız ve 200 milyar gezegen bulunmaktadır.
• Samanyolu Galaksisi’nin merkezi ile aramızda 26 bin ışık yılı mesafe var.
• Samanyolu, orta büyüklükte bir galaksidir.
• Malum en büyük galaksi, içinde 100 trilyon yıldız bulunmuş olduğu tahmin edilen IC1101’dir.
• Bulutsuz bir havada gökyüzüne baktığınız vakit 2500 yıldız görebilirsiniz.
• Samanyolu Galaksisi her yıl süpernova patlamaları sebebiyle 7 yıldız kaybeder. 
• Samanyolu Galaksisi’nde bulunan yıldızlar incelenmiş olduğu vakit Güneş Sistemi’nin bilinenden 3 milyar yıl daha yaşlı olabileceği görülmüştür.
• Samanyolu Galaksisi’nde bulunan 250 milyar gezegenin 40 bininde yaşam olabilir.
• 40 bin yaşam ihtimali olan gezegenin 400 tanesinde yaşam olabileceğine dair kanıtlar bulunmuştur.
• Samanyolu Galaksisi’nin hiçbir gerçek fotoğrafı çekilmemiştir.
• Samanyolu Galaksisi hakkında gördüğümüz tüm görseller, eldeki veriler üstünden meydana getirilen resimlerdir.

İçinde bulunduğumuz Güneş Sistemi’nin de dahil olduğu Samanyolu Galaksisi hakkında şu an için bilinenler bu şekilde. Sadece bilinenlerin hiçbiri tamamen doğru olmayabilir. Zira her geçen gün galaksimiz hakkında yeni bilgiler öğreniyor ve bildiklerimizi geliştiriyoruz.

Samanyolu Galaksimizin adı nereden geliyor, Samanyolu adı nereden geliyor şeklinde dört gözle beklenen soruları yanıtladık ve mevzu ile ilgili dikkat çeken bilgileri paylaştık. Adını, geçmişteki hikayelerden alan bir gökadanın aslına bakarsak bizlerden ne kadar uzak bulunduğunu bilmek en kolay tanımıyla ironik diyebiliriz.