DÜNYA

Bir Fikir Deneyi: Asya Hastalığı Problemi Nedir?

Beynimizin sırrını keşfetme mevzusunda bilim adamları büyük yol kat etmiş olsa da hemen hemen her şeyi çözmeyi başardığımızı savlamak birazcık zor. Yalnız sözcükleri değiştirmenin bile beynimizin emek verme şeklinde nasıl büyük değişimler yaptığını garip bir deneyle görüyoruz.

İnsanlığın geçmişine bakınca bilimde gerçekleştirdiğimiz ilerleme oldukça çok önemli. Kozmik ölçekte azca evvel “Bir ihtimal bir mamut falan avlarız” diye taş yontan bir tür olarak uzay araçları yapıyor ve evreni keşfediyor olmamız müthiş süratli bir gelişme. Öte taraftan uzay kadar uzak olmasa da onun kadar kim bilir olan başka şeyler var ve bunlardan biri de beynimiz.

Ilk olarak beynimizin bir işlevi bulunduğunu trajik şekilde geç öğrendiğimiz, hatta “O kafayla iyi bizim de arada soyumuz tükenmemiş” dediğimiz için bilhassa son 150 yılda beynin emek verme şekline kafa yoran oldukca sayıda bilim insanı bulunuyor. Bu bilim adamlarından bazıları da oldukca parlak ve dikkat çekici çalışmalara imza attı ya da atıyor. Bu çalışmaların biri de Asya Hastalığı Problemi. 

Ilk olarak “Asya Hastalığı Problemi” nedir?

asyalı hasta problemi

Aslına bakarsak bu sorun bir fikir deneyidir. Bu sorun, iktisat alanında temel teorilerden önde gelen rasyonel karar teorisine karşı da kullanılır. Rasyonel karar teorisine bakılırsa insanoğlu tüm alternatifleri bilir ve bu bilgiyle, kendileri için optimal seçimi yapar. Asya Hastalığı Problemi ise o işin o denli da kolay olmadığını gösterir.

1984 senesinde Daniel Kahneman ve Amos Trevsky diyor ki, insanların karar verme mekanizmasının hakkaten de rasyonel olup olmadığını kontrol edelim. Bunu da ilköğretim öğretmenlerimizin en sevilmiş olduğu ifadelerden olan kulağımızı tersten gösterme yöntemiyle yapalım. Peki nasıl işliyor bu yöntem? Şöyleki ki, kişilere olasılıksal olarak beklenen sonucu aynı olan sorular soruluyor sadece değişik sözcükler seçiliyor. 

Ilkin ufak birer Fahrettin Koca oluyoruz

fahrettin koca

Deneyimiz gereği ufak bir adada “İl Sağlık Müdürü” görevini üstleniyoruz. Her şey güzel giderken hususi kaleminiz size fena bir haberle geliyor: Bir salgın hastalık başlamış ve bu hastalığa Asya Hastalığı adını vermişler. 

Uzmanlarınızla toplandığınızda size diyorlar ki 600 kişinin ölmesini bekliyoruz. Önümüzde salgınla savaşım etmek için iki tane alternatif var. Bu alternatiflerin neticeleri ise şu şekilde:

  • a- Bu program sonucunda 200 kişiyi kati olarak kurtaracağız.
  • b- Bu program sonucunda ⅓ ihtimalle hepimiz kurtulacak fakat ⅔ ihtimalle de kimseyi kurtaramayacağız. 

Beklenen kıymet her iki durumda da 200 şahıs oluyor. Kısaca aslen olasılıklar içinde bir fark bulunduğunu savlamak mantıklı değil. Şimdi insanoğlu risk almak istememiş, güvence olanı tercih etmiş, hem aslına bakarsanız doktorlar oldukca daha değişik şekillerde düşünebiliyor şeklinde şeyler aklınıza geldiyse ona da araştırmacıların bir cevabı var. Bu emek verme aslına bakarsanız doktorlarla yapılmış sadece gözlem burada kalmamış. Siz olsanız hangisini seçerdiniz?

Gelelim aynı probleminin öteki soruluş şekline…

doktorlar

Aynı senaryo, uzmanların karşımıza oturmuş olduğu toplantıya kadar aynı şekilde gerçekleşiyor. Bu kere uzmanlarımız değişik seçenekler sunuyor. Sunulan senaryolar şu şekilde:

  • c – Kesinlikle 400 şahıs ölecek
  • d – ⅓ ihtimalle kimse ölmeyecek. ⅔ olasılıkla hepsi ölecek. 

Bu sual ise başka bir hekim grubuna soruluyor. Siz olsanız hangisini seçerdiniz? 

Sonuçlar ise beklenmedik şekilde şaşırtıcı oldu.

Elimizdeki ilk senaryoda insanların tercihi büyük oranda (%72) A seçeneği oldu. İkinci senaryoda ise insanların büyük çoğunluğu D seçeneğini (%78) seçti. Bir ihtimal siz değerli üyelerimizin de seçimleri benzer şekilde değişik olmuş olabilir sadece aslen A ile C, B ile de D seçeneği aynı şeyi konu alıyor. 

İnsanların kullanılan sözcüklere bakılırsa değişik karar vermesinin sebebi: Çerçeveleme tesiri

çerçeveleme etkisi

Bu araştırma, insanların pek de o denli rasyonel kararlar veremediğini, duygusal etmenlerin de kararlarda etkili bulunduğunu gösteren güzel bir örnek, alandaki de en popüler çalışmalardan biri. O şekilde ki Kahnemann ve Tversky bu emek harcamaları ile 2002 senesinde Nobel almıştır. Ortaya attıkları kuram de Çerçeveleme Tesiri altında ele alınan Beklenti Teorisi’dir.

asya hastalığı

Bu örnek, insanlara birazcık uzak gelse de aslen günlük hayatımızda bu durumla sık sık karşılaşırız. Her ne kadar akla ilk kullanıldığı yer siyasetmiş şeklinde gelse de aslen ekonomide, habercilikte ve başka alanlarda da kullanılır. Hatta bu etkiyi firmaların nasıl kullanabildiğine dair geçmişten bir de örnek verelim, tam olsun. 

Geçmişte çerçeveleme tesirini en güzel kullanan firmalar kredi kartı firmalarıydı

kredi kartları

Kredi kartları ilk çıktıkları dönemde bu kadar yaygın değildi. Bu yeni teknolojiyi tutundurmaya çalışan firmalar, komisyon ödemek istemeyen kuruluşları ikna etmeye çalışıyordu. İnsanların kredi kartlarıyla almayı tercih etmiş olduğu şeylerin başlangıcında da akaryakıt geliyordu.

Akaryakıt firmaları ise %1’lik komisyonu ödemek istemedikleri için kartlı alışverişlere %1’lik bir komisyon koymak istedi. Bunun “kredi kartları daha pahalıdır” şeklinde bir çerçeveleme tesiri yaratması ise kimsenin işine gelmiyordu. Bunun üstüne iki taraf bir araya geldi ve kredi kartı firmaları dahiyane bir çözüm sundu. Buna bakılırsa tüm alımlarda benzin %1 zamlı olacaktı sadece peşin ödeme yapanlar %1 indirim hakkına erişecekti. Bu durumda oluşacak idrak ise “Akaryakıtı nakit almak daha ucuza geliyor” olacaktı. 

(Ek olarak insanoğlu paranın gerçek kıymetini unutmaya oldukca eğilimlidir. 101 liralık alışverişe 100 TL +1 TL komisyon yazarsanız kızarlar fakat bu örnekte olduğu şeklinde işlem yaparken 1 liradan bir şey olamayacağını düşünürler.) 

Asya Hastalığı Problemi kısa sürede yaşanmış olan Covid-19 pandemisi ile beraber adeta gerçek hayatta da kontrol edilmiş oldu. Bazı ülkeler daha yumuşak, bazı ülkeler daha sert önlemler aldı. Sonuçta hangisinin daha doğru bulunduğunu ise yakın gelecekte göreceğiz şeklinde duruyor. 



İlgili Makaleler

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu
Kapalı

Please allow ads on our site

Looks like you're using an ad blocker. We rely on advertising to help fund our site.